PHONG LAN MANG TEN DONG VAT PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

Cac em than men,

Men goi cac em bai viet thuc vat (orchids).  Phan Tan Loc gioi thieu Bui Thi Quy den voi LTK.  Bui Thi Quy ket noi gia dinh Chan Phuoc Liem voi toi.  Nguyen Quang Thu, em cua Thanh Duong, cung tung hoc o CPL cua Cha Dinh Chau Tran.  Hien nay  Nguyen Thap la hoi truong cua HAHCPL kha hung hau.  Lan dau tien Nguyen Thap co ten trong danh sach doc gia BT Than Huu.

Cam on cac em Phan Kim Ngoc, Lam Thi Phuong, Nguyen Duc Phan- Le Minh, Thanh Duong, Nguyen Manh Hung, To Hong Linh, Nguyen Thi Mai, Nguyen Van Quang- Lam Thi Phuong...da goi loi chuc Giang Sinh den thay va ban huu xua.  Nho Phan cho toi goi loi tham cac ban ma em gap o que nha nhat la Trang dang binh som binh phuc.

Cam on Le Quang Thanh da goi bloc lich de toi biet chung nao Tet den.

Cam on Phan Kim Ngoc goi hot giong de chuan bi mua  trong tia sap toi.

Cam on Linh va Loc da giup Triet va Quy tim lai mai truong; Bui thi Quy  lien lac voi Nguyen Thap va cac hoc vien CPL ve toi, nguoi co day CPL nhung khong biet co day Nguyen Thap hay khong. 

Giang Sinh Vui Ve

Thay Lan

phamdinhlan (david)

PHONG LAN MANG TEN DONG VAT

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Phong lan la mot cay moc duoi dat hay mot loai cay ky sinh co hoa du mau sac khac nhau.  Nguoi ta phan biet hai loai phong lan  trong trang thai hoang da:

-  loai chum goi co goc to tua nhu cu song bam vao mot cay to de hut nhua cua cay cuu mang no lam nguon song.

-  loai cay hoa co than moc song duoi dat.  Do la phong lan dat.

          Phong lan co vai tro nhat dinh trong sinh hoat kinh te, van hoa, nghe thuat, ton giao va y hoc tri lieu.  Cac quoc gia noi tieng ve phong lan tren the gioi deu la nhung quoc gia co khi hau nhiet doi va khi hau Dia Trung Hai vi phong lan can am do va anh sang mat troi.  Cac quoc gia noi tieng ve phong lan tren the gioi la: Thai Lan, An Do, Hawaii (HoaKy), Phi Luat Tan, Me Tay Co, Peru, Brazil, Nhat (mien Nam nuoc Nhat noi co khi hau ban nhiet doi), Ecuador, Indonesia, Ma Lai.

          Trong bai nay chung toi de cap den vai loai phong lan mang ten cac loai dong vat nhu phong lan bao, phong lan duoi chon, phong lan hau, phong lan ruoi seu, phong lan tai lua, phong lan phi nga, phong lan xa khau v.v.

PHONG LAN BAO

Ansellia africana

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bao goc o Nambia, Botswana, Swaziland, Nam Phi.  Do la loai phong lan o vung khi hau nong va kho.  Loai phong lan nay duoc dat ten dua vao nha thuc vat hoc Anh John Ansell tham hiem song Niger nam 1841 va kham pha ra loai phong lan bao nay. 

          Goi la phong lan bao, mot loai bieu sinh co nhieu re noi va co goc to tua nhu cu.  Goc phong lan la noi hoi tu nhieu than phong lan co mat, la xanh tuoi va dai.  Hoa 05 canh to va rong, mau vang nhat hay vang cam co nhieu dom den hay do tua nhu nhung dom tren da loai bao.  Ban dau nguoi Anh goi loai phong lan nay la trash basket orchid (phong lan gio rac) sau doi lai thanh leopard orchid (phong lan bao).  Nguoi Phap goi la orchidee leopard; nguoi Hoa Lan goi la Luipaard orchidee.  Ba cach goi cua ba dan toc khac nhau nhung deu co nghia nhu nhau: phong lan bao.

          Ten khoa hoc cua phong lan bao la Ansellia africana thuoc gia dinh Orchidaceae. 

Cong dung:

a- Hoa dep va thom

b- cu co tac dung:

*  ngua thai hay pha thai

*  tranh tam set

*  tranh ac mong khi ngu

*  lam bua tinh yeu

PHONG LAN DUOI CHON

Lan Ngoc Diem

Rhynchostylis gigantea & nhieu ten khoa hoc khac

Ten cu:  Saccolabium giganteum

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan duoi chon duoc tim thay nhieu o cac quoc gia Dong Nam A luc dia nhu Viet Nam, Lao, Cambodia, Thai Lan, Mien Dien v.v.  Loai phong lan nay duoc kham pha vao nam 1833. 

          Phong lan duoi chon co la day va dai mau xanh sam.  La moc doi nhau tua nhu nhung tau dua nho vay.  Hoa phong lan duoi chon mau trang hay mau trang co diem hong, hay mau hong co diem trang.  Hoa day dac (densiflora trong ten khoa hoc Vanda densiflora).  Hoa phong lan duoi chon rat thom.  Do la loai hoa huu huong, huu sac ven toan.  Hoa phong lan duoi chon no vao thang gieng, thang hai tuc vao mua dong o Bac Ban Cau.

          Ten khoa hoc cua phong lan duoi chon ma nguoi Viet Nam goi van tat la Lan Ngoc Diem la Rhynchostylis gigantea (co rat nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae. 

          Ten goi thong thuong:

Viet Nam                Anh                        Thai Lan

Lan Ngoc Diem       Fox’ Tail Orchid       Chaeng daeng

                                                            Chang phueak

PHONG LAN HAU

Dracula simia & nhieu ten khoa hoc khac

Gia dinh:  Orchidaceae

          Goi la phong lan hau, mot loai chum goi song bam vao cay to, re non tua tua, co hoa ba canh dai.  Giua hoa la nhuy co hinh mat khi voi day du tai, mat. mui, mieng.  Hai canh hoa con lai, nhuyen nhu soi chi va  rat dai so voi 03 canh hoa co nhuy giong mat khi.

          Ten khoa hoc cua phong lan hau la Dracula simia (con nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Ten khoa hoc gom hai phan:

a.  phan tieng La Tinh- Dracula: con rong chi hai canh hoa dai

b.  phan Hy Lap ngu- Simus: mui tet; mui gay am chi mui cua Hau toc

          Nguoi Anh goi phong lan hau la monkey orchid, monkey- like dracula.

          Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Ecuador, Colombia, Peru, Me Tay Co.  Mau hoa gom co mau trang, vang, hong- tim.  Tuy theo loai ta co loai co hoa co hinh mat khi.  Co loai co hinh hai nhi nhu bup- be v.v.

          Cac loai phong lan hau thuong thay la:

-  Dracula gigas o Colombia, Ecuador.

-  Orchis simia o mien nam Anh Quoc, vung Dia Trung Hai, Trung Dong, Nga, cac quoc gia Trung A.

-  Calanthe tricarinata o Nhat Ban, Trung Hoa, Taiwan, (Dai Loan), Hi Ma Lap Son, An Do, Mien Dien, Thai Lan v.v.  Loai phong lan nay co hoa 04 canh mau vang- xanh nhat voi hinh mot hai nhi.

PHONG LAN BACH HAC

Pecteilis radiata

Habenaria radiata

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bach hac la phong lan dat co cu.  Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Tay Ba Loi A, Trung Hoa, Trieu Tien, Nhat Ban o nhung vung am uot.  Cay cao tu 30- 60 cm.  Than yeu, mong nuoc.  La lang, dai mau xanh tuoi.  Hoa mau trang co nhieu tia (radiata) giong nhu doi canh bach hac sap tung bay.

          Ten khoa hoc cua phong lan bach hac la Habenaria radiata hay Pecteilis radiata thuoc gia dinh Orchidaceae.  Thong thuong nguoi ta goi la lan bach hac.  Chung toi dung chu phong lan (orchid) de phan biet voi hoa lan (iris) .  Ten goi thong thuong cua phong lan bach hac la:

Anh                                  Nhat

Egret flower                      Sagisoo

White egret flower  

Egret orchid

          Ten goi Sagisoo cua nguoi Nhat co nghia la ‘Bach Hac Thao’.

          Nguoi Nhat rat qui loai phong lan bach hac nay.  Co phai chang vi ho qui mau trang nhu da qui mau tuyet trang cua nui Fujiyama?  Quoc ky cua Nhat co nen trang.  Chinh giua nen trang la mat troi do. Doi voi nguoi Nhat phong lan bach hac la bieu tuong cua suc khoe, truong tho va su nghiep.    Hoa bach hac la hoa bieu tuong cua khu pho Setagaya o Tokyo.  Do la dau hieu cua Cong Ty Hang Khong Nhat Ban.

PHONG LAN BUOM

Encyclia tampensis

Epidendrum tampensis

Gia dinh:  Orchidaceae

          Can cu vao ten khoa hoc ta co:

-  Encyclia (Enkykleoma- Hy Lap ngu): bao vay quanh vong tron

-  Tampensis:  Tampa (thanh pho o Florida).

          Goi la phong lan buom (diep phong lan) dich tu Butterfly orchid, Tampa butterfly orchid (Phong Lan Buom Tampa) hay tong quat hon la Florida butterfly orchid vi hoa cua loai phong lan nay no nhieu hoa mau vang- xanh xa xa trong nhu mot dan buom dau tren mot nhanh hoa.  Loai phong lan nay goc o Cuba, Bahamas, cac hai dao trong bien Caribbean, Florida, Hoa Ky.  Do la mot loai chum goi co goc phu to nhu mot cai cu.  Re loi rat nhieu.  La moc len tu cai goc giong cu nay.  Mot than cay chum goi moc giua hai la xanh, day va dai mau xanh sam.  Hoa no tren than om yeu nay.  Hoa co 05 canh nho, dai va day tua nhu la mau vang- xanh.  Nhuy nho len nhu hai canh hoa mong mau trang- tim- hong.  Hoa no tu thang 05 den thang 07. 

          Phong lan buom bam vao cac cay rung sat doc duyen hai, hay cay vung dam lay tren cay thong, cay xoi.  Hien nay co luat cam suu tap loai phong lan buom nay de bao ve loai lan nay trong trang thai hhoang da.  Nguoi ta nhan giong phong lan nay bang cach trong bang hot hay bang goc to tua nhu cu. 

XA KHAU PHONG LAN

Pogonia ophioglossoides

Gia dinh:  Orchidaceae

          Xa khau phong lan cao tu 50- 70 cm.  La dai, day mau xanh tuoi, moc giua than phong lan.  Xa khau phong lan rat it la.  Hoa co canh dai mau trang- tim.  Khi no hoa co hinh mieng ran mo rong.  Nhuy hoa to va dai trut xuong mat dat tua nhu cai luoi ran.  Hoa  xa khau phong lan no tu thang 06 den den 10.

          Xa khau phong lan goc o Novo Scotia, Canada, va duoc tim thay nhieu o mien Dong Hoa Ky va tieu bang Wisconsin.  Lan moc gan cac dam nuoc va tren vung dat phen chua.  Hoa xa khau phong lan chong heo tan.  Nhung hoa co huong thom cua trai raspberry.

          Ten khoa hoc cua xa khau phong lan la Pogonia ophioglossoides thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi xa khau phong lan la:

-  rose pogonia

-  snake mouth orchid.

PHONG LAN RUOI SEU

Cranefly orchid

Orchis discolor & nhieu ten khoa hoc khac

Gia dinh:  Orchidaceae

          Seu la mot giong chim  giong nhu con co, chan om va dai leu kheu.  Cranefly la mot loai ruoi thuc su co dang cua con muoi voi nhung cap chan dai leu kheu.  Ten khoa hoc cua con ruoi seu la Tipula paludosa thuoc gia dinh Tipulidae.  Loai ruoi co hinh dang cua loai muoi nay an than, la va re co vi vay noi nao co ruoi seu noi do co bi hu.  Nguoi Anh con menh danh ruoi seu la ‘mosquito hawks’ (muoi chim ung) vi tuong mao hung du cua no nhu loai muoi anopheles gay ra binh sot ret.  Thuc te ‘muoi chim ung’ nay khong an muoi, khong an con trung va khong hai nguoi.  Lan quan cua no la thuc an cua ca duoi nuoc.

          Phong lan ruoi seu goc o Bac My (Hoa Ky, Canada va mot phan Me Tay Co).  No chi co mot la (Tipularia unifolia).  Mat duoi cua la co nhung cham nho mau tim hay toan the mat duoi deu co mau tim.  Mat tren mau xanh tuoi.  La moc vao mua Thu va rung vao mua Xuan tuc la khong giong cac loai la khac rung vao mua Thu.  Hoa dai, nho nhu con ruoi seu. 

          Phong lan ruoi seu co cu an duoc.  Cu co nhieu tinh bot va co huong vi giong nhu huong vi khoai tay.  Chu discolor trong ten khoa hoc cho thay hoa cua loai phong lan nay khong dep vi su ngheo nan ve mau sac cua no.

          Ten khoa hoc cua phong lan ruoi seu la Orchis discolor (con nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi phong lan ruoi seu la Cranefly orchid.

PHONG LAN TAI LUA

Diuris brumalis

Gia dinh:  Orchidaceae

          Goi la phong lan tai lua vi hoa cua loai phong lan nay co hinh dang kha ky la:

-   04 canh nho mau vang- hung do

-   02 canh that nho mau xanh tua nhu la o phia duoi 

-   02 canh lon mau vang dinh len cao tua nhu hai tai con lua.  Phong lan tai lua co tat ca 38 loai.  Do la loai phong lan goc o mien tay nam Uc Dai Loi.

          Ten khoa hoc cua phong lan tai lua la Diuris brumalis thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi la Donkey orchid.  Chung toi dung ten goi thong thuong nay  de dat tua cho loai phong lan dong Diuris la Phong Lan Tai Lua thay vi dich sat nghia la Phong Lan Lua.  Hai canh hoa to dinh len giong tai lua hon la giong con lua.

PHONG LAN PHI NGA

Flying duck orchid

Caleana major

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan phi nga goc o Uc Dai Loi va Tan Tay Lan.  Hoa co hinh con chim hay con vit trong tu the vo canh bay len khong trung.  Hoa co nhieu mau khac nhau: 

-  phan dau con vit mau tim nhat

-  phan canh mau xanh la cay

-  phan than minh cua con vit mau do.

Hoa tro vao mua Xuan va mua Ha (mua Xuan o Uc la mua Thu o Bac Ban Cau va mua Ha o Uc la mua Dong o Bac Ban Cau).

          Ten khoa hoc cua phong lan phi nga la Caleana major (dat theo ten nha suu tap thuc vat George Caley) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Ten goi thong thuong cua nguoi Anh thay doi khac nhau tuy theo cai nhin cua tung nguoi:

-  Flying duck orchid (vi thay giong con vit sap vo canh de bay)

-  Cockatoo orchid (vi thay giong con ket- phong lan ket)

-  Bee orchid (vi thay giong hinh con ong bay).  (x. Phong Phong Lan Ophrys apifera- bee orchid trong phan ke tiep) (Phong: con ong)

Nguoi Phap goi la Orchidee canard (Nga phong lan)

          Phong lan phi nga thich hop voi dat cat va thuong thay o ven rung.  Moi cay co tu 01 den 05 hoa.  Vi hoa kha dai va day dac (loi 40 cm) nen trong luong cua hoa kha nang doi voi than phong lan nho va mem.

          Phong lan phi nga tuong doi hiem tren the gioi.  No duoc dua vao danh muc phong lan vao nam 1810.

PHONG PHONG LAN

Bee orchid

Ophrys apifera

Arachnites apifera

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong (Han- Viet) la con ong va mat phong (Han- Viet) la con ong mat.  Phong phong lan la mot loai lan dat co cu.  Cay cao tu 50- 70 cm.  Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Anh, Ai Nhi Lan, cac quoc gia ven Dia Trung Hai, Tho Nhi Ky, Iran, Trung Dong, Bac Phi.  Than mong nuoc, mem, de gay.  La rong, day mau xanh tuoi.  Hoa mau tim nhat  co:

-  02 canh lon

-  02 canh nho tua nhu hai soi rau an- ten

-  moi hoa (lip) dai mau den nhu minh cua con ong dang hut nhuy hoa.

          Do hinh anh giong con ong ma loai phong lan nay co ten Phong Phong Lan.

          Ten khoa hoc cua phong phong lan la Ophrys apifera.  Nguoi Anh goi la Bee orchid vi hoa co hinh con ong.

PHONG LAN BO CAU

Cap Tu Phong Lan

cap tu: bo cau

Dove orchid

Peristeria elata

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bo cau hay cap tu phong lan la phong lan dat, co cu.  Cay cao loi 2 m; co gai nhon kha dai.  Than cay mong nuoc, mem, mau xanh  Cay thich hop voi vung dat am uot.  Tuy nhien neu thieu nhiet cay khong tro hoa.  Hoa to hao hao giong nhu hoa uat kim huong (tulip) mau trang thanh khiet, 05 canh.  Giua hoa co hinh chim bo cau xoe canh. 

          Phong lan bo cau duoc tim thay nhieu o Uc Dai Loi (Bac Queensland).

          Ten khoa hoc cua phong lan bo cau la Peristeria elata thuoc gia dinh Orchidaceae.   

          Ten goi thong thuong la:

Anh                                  Tay Ban Nha

Dove orchid                      Flor de Espiritu Santo (Hoa Thanh Linh)

Holy Spirit plant

          Hoa phong lan bo cau Peristeria elata rat thom vi co thanh phan hoa hoc: 2- phenylethanol, 2- phenylethy acetate, phenol, 1, 8- cineole.

          Hoa phong lan bo cau la quoc hoa cua xu Panama.

Bai viet tong hop trich tu THE GIOI THAO MOC TU DIEN do tac gia Pham Dinh Lan bien soan