NOI LONG DA DIEU
PHAM DINH LAN, F.A.B.I.
Nguoi Viet Nam goi chung toi la Da Dieu hay chim Lac Da (camel bird). Thuc su ho khong biet nhieu ve toc Da Dieu chung toi ma ho chi nghe qua nguoi Trung Hoa hay nguoi Tay Phuong noi ve chung toi vi chung toi tuong doi xa la voi loai nguoi song ngoai luc dia Phi Chau va dau cau Au- A. Dia ban chinh cua chung toi la cac vung dat kho han, thao da Phi Chau nhiet doi, cac sa mac Phi Chau, Trung Dong. Tu the ky XIX chung toi moi co dip di dan sang cac nuoc khac bang tau cua cac nuoc Au My khi nguoi Au- My co y nghi lap trai tap trung de nuoi dong toc chung toi de lay long, thit va da.
Da Dieu chung toi la loai chim to lon nhat con song sot tren the gioi. So voi Cong va Ga Tay chung toi to lon hon nhieu. Chung toi la loai chim khong bay duoc mac du co doi canh rat dai.
Nguoi Anh goi chung toi la Ostrich; nam Da Dieu la Ostrich cock; nu la Ostich hen; au nhi la Ostrich chicks.
Nguoi Phap goi chung toi la la Autruche khien nhieu nguoi hieu lam la Autriche cua nuoc Ao. Con cai chung toi ho goi la Autruchons.
Nguoi Nhat goi chung toi la Dadou.
Ten La Tinh cua chung toi la Struthio camelus thuoc gia dinh Struthionidae. Do chu Camelus (lac da- La Tinh) ma nguoi ta goi chung toi la Chim Lac Da (camel bird). Nhieu nha dong vat hoc so sanh chung toi voi Lac Da voi vai dac diem nhu:
· mat to. Duong kinh trong mat chung toi dai 5 cm. The tich trong mat lon hon the tich cua khoi oc cua chung toi
· mat nho, co dai hinh chu S khong tuong xung voi than hinh to lon va nang ne
· song trong sa mac nong buc
· kha nang nhin khat trong nhieu ngay.
Chung toi co thi giac, xuc giac va thinh giac rat tot. Nho vay ma chung toi di an ban dem de dang va nhin thay ke thu o cach xa chung toi hang cay so.
Nguoi ta phan loai chung toi xuyen qua dong giong va dia ban sinh song:
1. Da Dieu Struthio camelus camelus o Bac Phi co co do
2. Da Dieu Struthio camelus molybdophane o Somalia, Kenya.
3. Da Dieu Struthio camelus massaicus o Masai, Kenya, Tanzania, Zambia, Mozambique co co vang. Duoi cua nam Da Dieu mau vang.
4. Da Dieu Struthio camelus australis o Nam Phi
5. Da Dieu Struthio syriacus o Syria, Iraq, Jordan, ban dao A Rap noi chung la Trung Dong. Dong Da Dieu nay bi loai nguoi san ban giet hai rat nhieu nen nam 1966 cac anh chi Da Dieu Struthio syriacus bi xem nhu tuyet chung.
Giong nhu Ga Tay va Khong Tuoc, Da Dieu chung toi la dieu cam dau nho, minh to; co dai hinh chu S. Da Dieu co nhieu long nhung long duoi cua nam, nu Da Dieu rat ngan so voi Ga Tay hay Khong Tuoc. Nam Da Dieu co long den, trang rat muot. Nu Da Dieu mac quan ao mau den xam hay hung do that nhat trong cu ky lam. Nam va nu Da Dieu phan biet nhau qua mau sac cua long, mau da o co, chieu cao va trong luong. Quan ao cua cac anh Da Dieu dep hon quan ao cua cac chi Da Dieu. Nam Da Dieu co da co do. Nu Da Dieu khong co mau da co nhu vay. Ve chieu cao va trong luong chung ta co nhung con so duoi day:
Da Dieu Chieu Cao Trong Luong
Nam 2,10 - 2.70 m 100- 150 kg
Nu 1.75 - 1.90 m 90- 110 kg
Da Dieu chung toi co doi canh dai loi 2 m tao thang bang cho chung toi khi chay trong sa mac cung nhu luc giao tinh voi nu Da Dieu. Doi chan chung toi vua cung, vua khoe. Moi ban chan co hai (02) ngon voi mong vuot dai 10 cm hoan toan khac biet voi phan lon Dieu toc co ban chan bon ngon. Nho doi chan khoe Da Dieu chung toi co the chay 60 - 70 km/ gio cao hon van toc xe do cu o Viet Nam vao giua the ky XX. Doi chan cung nhu da giup chung toi chien dau de sinh ton. Doi chan chung toi co the giet chet nguoi hay mot loai da thu nhu linh cau, cho soi hay ca su tu nua!
Tuoi tho cua chung toi ngang hang voi tuoi tho cua loai nguoi trong mot quoc gia nong nghiep ngheo nan. No xe dich tu 40 den 70 tuoi trong tinh trang binh thuong.
Chung toi khong co rang nhung co ba bao tu va khuc ruot dai 14- 15 m. Thuc an cua chung toi la co, mam non cay coi, cac loai hot, cu, trai cay, con trung, thu vat chet rua thoi, loai bo sat v.v. Chung toi phai an soi, da de nghien thuc an trong bao tu chung toi. Mot anh hay chi Da Dieu co it ra 01 ki- lo soi trong bao tu cho den ngay gia biet coi tran. Neu chung toi an mam non cay coi co chut nuoc thi chung toi co the khong uong nuoc trong vai ngay.
Cac nu Da Dieu phat trien doi song yeu duong khi duoc 02 hay 03 tuoi. Cac nam Da Dieu lam cong tac truyen giong tre hon mot nam (loi 04 tuoi). Khac voi Ke toc va cac loai Dieu toc khac, nam Da Dieu co bo phan sinh duc de hoan thanh cong tac truyen giong. Qua chuyen nay Da Dieu toc co quyen tu hao rang chung toi la loai chim thuong dang so voi Ga, Ga Tay, Khong Tuoc va cac loai Dieu toc khac.
Trong trang thai hoang da cac nam Da Dieu dau da nhau den chet de gianh quyen truyen giong voi cac nu Da Dieu trong dan trong mua hoi hon nhan tu thang 04 den thang 09. Binh thuong cac anh Da Dieu rat tham lang khong on ao nhu cac anh Ga Tay. Nhung trong nhung thang hoi hon nhan cac anh ay nhay mua, xoe va nhip canh theo mot vu dieu tinh yeu rieng cua dong toc va phat ra nhung tieng goi tinh yeu the luong, tang toc, nao ne. Xa hoi Da Dieu cua chung toi la xa hoi da the. Trong dan mot nam Da Dieu chinh co tu 03 den 07 nu Da Dieu. Trong so nu Da Dieu nay co mot nu Da Dieu duoc xem la truong. Nam Da Dieu giao tinh voi nu Da Dieu truong nay truoc. Sau do moi ai an voi cac thiep Da Dieu con lai. Moi chi Da Dieu mang thai co the sinh tu 03 den 15 trung. So trung toi da ma mot chi Da Dieu co the sinh la 20. Trung Da Dieu hinh bau duc to hon trung Ngong va bang 12 trung Ga hop lai. Mot trung can nang gan 1.5 ki- lo. Sau khi giao tinh voi nu Da Dieu truong anh nam Da Dieu lam bon phan cua nguoi cha tuong lai bang cach dao mot cai lo sau loi 50- 60 cm va rong loi 3 m cho chi Da dieu sinh. O nay la o tap the cua nu Da Dieu truong va cac thiep. Do do so trung co the len den 50- 70 trung! Day la luc anh Da Dieu phai cuc kho canh chung cac trung vi do la thuc an ua thich cuoi loai nguoi, Chim Ung, Cho Soi, Linh Cau. Ban ngay chi Da Dieu truong ap trung. Anh Da Dieu canh phong o. Ban dem ba me Da Dieu tuong lai di kiem an. Anh Da Dieu thay the vo ap trung. O diem nay toc Da Dieu chung toi khac voi cac anh Ga Tay rat nhieu. Trung ap tu 35 den 42 ngay thi no ra au nhi Da Dieu. Den giai doan nay viec canh phong Cho Soi, Linh Cau cang nghiem nhat hon vi cac au nhi Da Dieu la moi ngon cua ke du. Dan so Da Dieu giam dan vi trung ap chi no loi 10% - 15% ma thoi boi chi Da Dieu truong chi ap trung cua minh ma thoi. Mot so trung bi loai nguoi hay thu du trom de an. Cac au nhi Da Dieu bu bam nhung xau xi. Mat may thieu anh sang. Toc lun phun trong xau xi lam. Cac anh Da Dieu giao duc con tu cai an, cai uong den cach di dung. Trong nam dau ke tu ngay roi khoi vo trung au nhi Da Dieu tang truong 25 cm moi thang! Khi duoc 01 tuoi cac chau cao lon, di dung manh dan nhu cha va me cac chau. Luc ay cac chau can nang den 45 ki- lo.
Nhieu than thuoc cua chung toi o Syria, Jordan bi xem la tuyet chung trong trang thai hoang da vi cac tho san cua loai nguoi khong ngung tim kiem va giet dong Struthio cua chung toi de an thit, lay long va lay da. Vao the ky XIII, duoi trieu vua Henry III (1207- 1272) long Da Dieu duoc gan tren quan phuc o Anh. Duoi trieu vua Henry VIII (1457- 1509) non phu nu co gan long Da Dieu. Nguoi ta chi dung long canh cua cac nam Da Dieu ma thoi. Moi canh Da Dieu co 24 long cung va dai.
Den the ky XVIII dan so Da Dieu sut giam dang lo ngai. Vao the ky XIX loai nguoi bat dau lap trai chan nuoi de nuoi dong ho chung toi khong ngoai muc dich lay long, da va thit. Nam Phi va Uc Dai Loi la hai quoc gia phat trien viec chan nuoi Da Dieu. Nhieu than thuoc chung toi duoc ngoi xe hoi ra cac cang Phi Chau de day qua Uc Dai Loi, Hoa Ky va cac nuoc Au Chau va Nam My Chau. Khong bao lau co Da Dieu nhap tich Hoa Ky, Canada va cac nuoc Au Chau. Dong Struthio chung toi khong biet nhieu ve cac quoc gia A Chau. Den de nhat the chien nhieu trai chan nuoi Da Dieu o Uc dong cua. Nam Phi dan dau ve viec chan nuio dong Struthio nhung muc san xuat giam dan do nhu cau tieu thu long Da Dieu giam nhieu. Viec nuoi Da Dieu rat kho. Gia Da Dieu giong co the len den hang chuc ngan My Kim mot cap. Nhi dong Da Dieu an rat nhieu nhung cung de bi binh va som tu vong. Mot anh Da Dieu an moi ngay 3 ki- lo thuc pham. O Hoa Ky cac tieu bang tuong doi co nhieu nang va cat trang nhu California, Arizona, Florida la nhung noi co trai chan nuoi Da Dieu. O Florida vao cuoi the ky XIX nguoi ta bat than thuoc chung toi cho du khach nhu coi ngua vay. Ho lam xe bat dong doi toc Struthio keo hai ba du khach ngoi tren do. O Phi Chau loai nguoi ngoi tren lung than thuoc chung toi de chay dua.
Tu thap nien 1970 va 1980 viec chan nuoi Da Dieu thinh hanh tro lai. Khap the gioi deu co lo sat sinh Da Dieu, ky nghe long Da Dieu va ky nghe thuoc da Da Dieu. Nguoi Nhat mua nhieu da Da Dieu va cac san pham lam tu da Da Dieu.
Loai nguoi bat dau qui thit cua dong toc Struthio vi it mo, it cholesterol nhung co nhieu protein, chat voi, chat sat v.v. Thit Da Dieu tro thanh mon an qui hiem. Khong phai nguoi nao trong cong dong loai nguoi cung an duoc. Thuong thuong nguoi ta dung thit Da Dieu lam mon steak chien nua song, nua chin de an. Muon co thit ngon loai nguoi phai ha sat cac thieu nhi toc Struthio duoc 14 thang tuoi.
Cac quoc gia san xuat nhieu thit Da Dieu la Nam Phi, Trung Quoc, Brazil, Uc Dai Loi, Hoa Ky, Do Thai.
Ngay con song hoang da trong sa mac Da Dieu chung toi phai vat va di tim kiem thuc an va chien dau chong nhieu ke thu tren dong vang de sinh ton. Chung toi chia se su cuc nhoc cua cac ba vo trong thoi ky sinh san va duong duc dam con moi roi khoi vo. Do la luc chung toi the hien tinh phu tu va nghia phu the tron ven. Tu khi tiep xuc voi nguoi Au Chau chung toi co ten La Tinh. Nguoi Au Chau bat chung toi phai roi sa mac va day chung toi di khap noi tren the gioi. Do la luc dong ho Struthio nghen ngao ca len cau:
Ngan trung xa cach Da Dieu di roi!
Ngoi tren tau mot tien boi Da Dieu gap anh chi Ca Phe Coffea arabica, anh chi Sot Ret Moc Cinchora pubescens, anh chi Cao Su Hevea brasiliensis...va nhieu anh chi la mat khac. Ho tu Phi Chau, Brazil, Nam My, bi day vinh vien sang cac nuoc trong vung Dong Nam A. Thay vay mot lao tien boi Da Dieu an ui duoc phan nao ve so phan cua minh. Do la loi ong viet trong hoi ky Da Dieu Luu Day day dau don, xot xa cua dong Struthio ma cac nha dong vat hoc tran cao kieng day cua loai nguoi gan cho chung toi.
Trong cac trai tap trung cua loai nguoi chung toi nghe nhieu tin don ve so phan cua dong ho chung toi o Syria, Jordan, va tren ban dao A Rap. Ngay xua loai nguoi dung cung ten ban giet to tien chung toi. Bay gio ho dung sung lua nen su giet choc cang khung khiep hon. Loai nguoi an dong ho chung toi tu trong trung, giet me Da Dieu trong thoi ky sinh san, giet cha Da Dieu lay long, lay thit, lay da. Con cach nao it ac nua khong? Cang ngay loai nguoi cang nghi them dieu ac. Loai nguoi dung thuc an tuc dung nep song co ve sung man de chia re chung toi va lung doan tinh than phan dau thien bam khi con song tren dong vang, hoang vu, nong buc ban ngay, gia buot ban dem. Trong trai tap trung nhat la o Uc Dai Loi, Hoa Ky va cac nuoc Au Chau chung toi co du thu. Nao la thuc an ngon; cho ngu sach se; den dien suoi am khi troi lanh; man che kin khi co gio lon; thuoc men, thay thuoc thu y day du de bao ve suc khoe cua chung toi truoc va sau khi bi binh. Chung toi co san tap the duc: di, dung, chay nhay va gap mat ban be noi du thu chuyen co ho nhu khong bao gio dut. Nam, nu Da Dieu lam cong tac truyen giong tu do khong can tinh yeu va trach nhiem nhu luc con song tren thao da Phi Chau. Do la chuyen tinh duc giua nam, nu ‘tu’ Da Dieu. Loai nguoi lo tat ca moi viec cho chung toi. Cac au nhi Da Dieu sinh trong trai tap trung cua loai nguoi khong co tinh thuong me hay cha chi ca. Me chung bi tuoc quyen cham soc con. Chung khong biet cha chung la ai. Va neu biet, cha cua chung cung bi tuoc quyen duong duc ma ho co luc con song trong sa mac hay thao da Phi Chau. Ngay co cuc thieu thon lai co tinh phu tu, nghia phu the. Ngay duoc an uong day du, duoc cham soc suc khoe lan an ninh lai mat thi mat chu TINH. Thanh thieu nien Da Dieu 14 thang tuoi va cac lao nien nam nu Da Dieu deu duoc dua len xe cam nhong che kin toi den nhu am phu de cho den lo sat sinh. Tren duong di den lo sat sinh mot thanh nien Da Dieu la to: “Toi phai song! Toi phai song!”. Roi tat ca dan Da Dieu tren xe dong thanh la len: “Chung ta phai song! Neu chet phai chet mot cach vinh quang!” Nguoi tai xe nghe dong tinh ngung xe. Mot nguoi xuong xe va chui xoi xa cac Da Dieu tren duong sap bi hanh quyet tap the. Cac anh chi va lao boi Da Dieu nhao nhao dap vao hong xe nhu pha tu xa de thoat chay. Nhung khong mot dung si Da Dieu nao chay thoat. Ho bi gay xuong chan khi nhay tu tren cao xuong dat. The la tat ca bi bat va dua len tu xa dua den lo sat sinh. Tu hang ngan nam nay khong nghe mot anh hay chi Da Dieu nao duoc dua den lo sat sinh ma duoc tha, duoc cuu song hay vuot thoat thanh cong. Tien nhan chung toi co thuat lai chuyen mot anh hung Da Dieu da lon tieng hoi dao thu phu tai lo sat sinh: “Toi phan doi loai nguoi khong ton trong THU PHAM cua dong ho Struthio cua chung toi. Dong Struthio chet phai day du huong lieu toi thieu phai co hanh, tieu, toi ot thi cai chet moi duoc thom tho.” Cac Da Dieu sap bi hanh quyet lac dau chan ngan. Nguoi dao thu phu dap loi nguoi thanh nien anh hung dong Struthio rang: “Day la lo sat sinh. Huong lieu hay hanh tieu toi ot doi cac anh o nha hang.” Noi xong anh ta bam nut cho may cuop mat su song cua than thuoc cua chung toi. Chuyen trich tu hoi ky Da Dieu Luu Day vao ngay X, thang Y, nam Z o thanh pho A.
Chung toi tiep xuc voi nguoi Ai Cap co va cu dan vung Luong Ha Chau (Mesopotamia) rat som. Trong mot ngoi mo co nguoi ta thay tuong cua Arsinoe II coi Da Dieu hay nhung hinh ve nguoi ta dung cung ten di san ban to tien chung toi trong sa mac.
Vao khoang nam 50 sau Tay Lich nguoi La Ma dung to tien chung toi dau voi nguoi. Hau qua nhieu vo si trong toc Da Dieu bi may anh vo si La Ma giet chet.
Giua Da Dieu chung toi va loai nguoi co mot khoang cach rat xa. Chua co luc nao chung toi va loai nguoi than thien nhau. Loai nguoi khai thac long, da, thit cua dong ho chung toi va khong ngung noi xau chung toi voi cau:
Giau dau loi duoi.
Bay gio ho tu giai nghia vi sao co cau nay bang hai gia thuyet:
1. Cac anh Da Dieu de phong ke thu bang cach nam sat tren mat dat nhung than hinh qua to lai go len khien nguoi o xa thay Da Dieu chon dau duoi cat nhung lo duoi. Do la hinh anh cua cau Giau dau loi duoi.
2. Hinh anh cac chi Da Dieu ap trung dung cai dau nho va cai co chu S dai de cao trung vao de ap. Nguoi dung o xa chi thay cai duoi cua nu Da Dieu ma khong hay cai dau nen tuong la dau chon duoi dat.
Trong Cuu Uoc Kinh phan noi ve Job 39: 13 den 39:18, Micah 1:8, Isaiah 13: 21 va 34: 13, Ca Thuong (Lamentation) 4: 3 co de cap den Da Dieu toc cua chung toi. Nguoi Do Thai goi Da Dieu chung toi la Ya’anah co nghia la tham an, tham lam. Ca Thuong 4: 3 ghi rang : “Con gai dan ta <Do Thai> tro nen hung bao nhu loai Da Dieu trong hoang da.” Trong Isaiah con goi chung toi la la ‘con gai cua Chim Cu’ nghia la lanh lung, hung ton mang diem hung tranh diem kiet.
Da Dieu chung toi song thieu thon trong sa mac, com khong du no, nuc noi ban ngay nhung ao khong du am ban dem trong sa mac menh mong da nui con phai be sa gi than xac chung toi. Vay ma loai nguoi khong tha chung toi. Ho ban giet chung toi. Thit thi ho an. Long thi lam vat trang tri hay trang suc. Da thi lam bop, lam gang tay. Ho van khong vua long bang cach gan cho chung toi lam tinh xau tu tham an, hung bao den hen nhat.
Chu Ostrich cua nguoi Anh co nghia la nguoi tron tranh su that, khong dam duong dau voi kho khan, nguy hiem dien ra truoc mat. Tu Ostrich hay cum tu Bury your head in the sand deu co nghia nhu nhau.
Tien tri Micah co noi ve cho rung va tieng keu nao nung cua Da Dieu toc.
Trong thuc vat hoc co:
· Ostrich plume (long Da Dieu) am chi cay gung do (vi hoa mau do tuoi) mang ten khoa hoc Alpinia purpurata
· Ostrich fern (Duong xi Da Dieu) Matteucia struthiopteris (Struthio: dong ho Da Dieu) thuoc gia dinh Onocleaceae.
****
Thua qui vi, chung toi xin tom luoc cuoc tranh luan va khong co giai phap cua cac Da Dieu trong mot trai tap trung cua loai nguoi o mot nuoc Au Chau do mot nu Da Dieu ghi lai va len lut goi ve van kho Da Dieu o sa mac Sahara nhu loi ket luan nhu sau:
· Nhom thu nhat trong trai la nhom thanh nien tre len an loai nguoi tham te. Ho che cac bac tien boi lanh dao kem coi nen so phan dong Struthio ngan doi van nhu xua.
· Nhom thu hai gom nhung bac tien boi tu 50 tuoi tro len. Nhom nay bao thu va to ra co nhieu kinh nghiem hon nhom thu nhat. Nhung ho luon luon bi nhom thu nhat che bai an phan, ich ky luon luon tranh gianh dac quyen, dac loi trong dan.
· Nhom thu ba cho rang toc Da Dieu co hai ke thu: 1. ke thu thu nhat la bon Cho Soi, Linh Cau, Chim Ung, Su Tu, Meo Rung 2. ke thu thu hai la loai nguoi. Ke thu nhat an tuoi, nuot song Da Dieu, bo xuong, long ngoai sa mac. Do la nhung ke hung ton bam sinh. Du vay chung chi giet tung ca nhan Da Dieu ma chung gap luc chung doi ma thoi. Chung khong giet chung toi hang loat de dem ve cho vo con chung hay uop lanh phoi kho de du tru luong thuc. Loai nguoi trong nho nha, nhan tu, tien phong dao cot lam. Ho ra ve tu te voi chung toi, lo lang cho chung toi tu thuc an, thuc uong, thuoc men den noi an chon ngu sach se, an toan, am khi lanh va mat khi nong nuc. Khi vai than nhan chung toi chet ho co ve buon rau, xot xa. Nhung thua qui vi, khong phai ho buon rau vi thuong chung toi dau ma buon rau vi lo la tien bac do nhung cai chet thinh linh nhu vay gay ra. Ben canh loi noi va hanh dong day nhan tinh doi khi mang ca Thanh tinh, tiem an su ac doc khung khiep. Ho giet tap the dong ho Struthio chung toi khong mot chut thuong tam. Nhung cai chet tap the do lam cho tui tien cua ho duoc vung day. Loai nguoi rat bao ton khi noi: “Mau goi mau.” Da Dieu chung toi khong cam on ke chem giet chung toi. Nhung chung toi khong buon cung khong oan han khi duoc biet loai nguoi giet hai nhau con ghe gom te hai hon ho tan sat dong toc Struthio chung toi gap tram, ngan lan!! Do la chuyen ‘mau goi mau’ trien mien cua loai nguoi tu khi ho co mat tren hanh tinh nay.
Kinh chao qui vi va hy vong qui vi cho chung toi mot phut suy nghi ve noi long cua Da Dieu toc vua trinh bay. Lam sao co hoa binh neu khong co su hieu biet, su cam thong va tuong dong quyen loi voi nhau ?
Truong Lao dong Struthio hoan cau hien song trong sa mac Kalahari, Phi Chau.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét