THIEN NGA VA THAN THUOC PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

Cac em than men,

Nam nay Giang Sinh nham ngay trang tron.  Do cung la mot viec tuong doi hiem hoi.  Trong khong khi nay bai Thien Nga va Ngong den voi chung ta.

Cam on Nguyen Thi Mai, Do Thi Cai, Pham Thi Phuong, Lam Thi Phuong- Nguyen Van Quang, Phan Kim Ngoc, Truong Minh Tue, Pham Ngoc Ninh, Bui Thi Quy, Nguyen Thi Thap, Pham Van Ky...ve nhung loi chuc Giang Sinh.  Cam on hong do Bui Thi Quy lam tu mien Bac CA.  Cam on su tham hoi cua Nguyen Thi Thap.  Thap cho biet vao thang 07 toi Chan Phuoc Liem to chuc Dai Hoi.  Chua dam hua truoc voi hoi truong nhung cau chuc  cac hoc vien cua cua truong CPL tu cac noi ve tham du dong du va dai hoi thanh cong trong tinh than huu cua nhung nguoi nam cu gap nhau tren tan tho duoc nhan lam que huong.  Nhan co hoi nay toi muon biet tin tuc ve Soeur Vu Thi Chinh o Xom Moi.  Hy vong cac hoc vien CPL biet.  Sr co hoc luc toi day o truong.  Cung hoc co mot Sr khac toi khong nho ten.

Van Su Lanh trong Nam Moi

Thay Lan

phamdinhlan (david)

THIEN NGA VA THAN THUOC

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Nga toc chung toi la loai chim song duoi nuoc gom nhung chi toc chanh nhu Thien Nga, Ngong va Vit.  Thien Nga tam goi nom na la Ngong Troi vi bay tren Troi hay la loai thuy dieu cua Troi.  Muon hieu the nao cung duoc. 

          Thien Nga chung toi song o nhung vung song nuoc, ao ho o cac quoc gia khi hau on doi, ban han doi hay han doi.  Chung toi la loai co long vu song duoi duoc, loi  duoi nuoc va bay bong tren troi trong nhung dot di dan theo mua hang nam.  Noi theo ngon ngu thoi dai chung toi vua la Hai Quan, vua Khong Quan va Luc Quan.  Chung toi song dong dao o nuoc La Sat (am tu chu Russia?) den noi nuoc nay mang ten NGA cua dong ho chung toi.

          Cac nha dong vat hoc cho dong ho chung toi vao dong Cygnus thuoc dai gia dinh Anatidae.  Nguoi Anh goi chung chung toi la Swan.

Nam Thien Nga       Nu Thien Nga          Au Nhi Thien Nga

Cob                        Pen                        Cygnet

          Nguoi Phap goi chung toi la Cygne bat luan nam hay nu va con cai chung toi ho goi la Jeune Cygne.  Nguoi Trung Hoa goi chung toi la Tian E duoc nguoi Viet Nam am thanh Thien Nga

          Ve mau sac Thien Nga chung toi co hai mau ao khac nhau:

-  Thien Nga mac ao trang toat song o Bac Ban Cau.  Do la Bach Thien Nga.

-  Thien Nga mac ao den tuyen song o Nam Ban Cau nhu Uc Dai Loi chang han.  Do la anh chi Hac Thien Nga

          Thien Nga chung toi la loai chim song duoi nuoc to lon nhat voi co dai hinh chu S; mo vang voi dom den nho.  Cac anh chi Hac Thien Nga co mo mau vang cam voi dom den.  Bach Thien Nga hay Hac Thien Nga deu co doi canh dai va doi chan to, ban chan mau vang cam.  Mot chan boi duoi nuoc; chan kia dat len duoi lam banh lai khi Thien Nga chuyen huong loi.

          Cac anh Thien Nga  Cygnus buccinator  co tieng keu vang doi nhu ken thoi duoc xem la dong Thien Nga to lon nhat dai den 1.70 m tu dau den duoi; hai canh xoe  do den 3 m va can nang den 23 ki- lo.   Trong luong cua cac nam, nu Thien Nga khac thuong  xe dich tu 9.5 ki- lo- 17 ki-lo cho Nam va 9 ki- lo - 11.5 ki- lo cho Nu.  Su phan biet nam nu Thien Nga hoi kho vi ca hai deu co long trang hay den dep nhu nhau.  Giua nam va nu Thien Nga chi khac biet nhau o trong luong, tieng keu va kich thuoc dau va co.  Nam Thien Nga to lon hon, co tieng keu rat to va mac quan ao day hon.  Nguoi ta phan biet cac loai Thien Nga duoi day:

1.  Thien Nga cam Cygnus olor  duoc tim thay o Au Chau va A Chau.  Loai Thien Nga nay khong keu la  nhu cac loai Thien Nga khac.  Den noi co nguoi cho rang no chi keu khi gan chet!

2.  Thien Nga Cygnus buccinator co tieng keu vang doi nhu ken trom- bet.  Do la nhung anh chi Thien Nga song hoang da o Bac My.

3.  Thien Nga Cygnus columbianus columbianus o Nga va cac nuoc Bac My nhu Canada, Hoa Ky.  Loai Thien Nga nay duoc nguoi Anh goi la whistling swan vi co tieng keu nhu tieng coi thoi.

4.  Thien Nga Cygnus cygnus o Bac My co tieng keu nhu tieng ho khuc khac nen duoc nguoi Anh goi la whooper swan.

          Loai ngong Coscoroba o Nam My ngay nay khong con duoc xem la Thien Nga nua.

          Cac anh chi Hac Thien Nga o Nam Ban Cau co hai dong quan trong.  Do la dong Cygnus atratus va Cygnus melanchorythus.

          Thien Nga chung toi song bang rong, reu, co, cu, hot.  Chung toi thuong tim kiem thuc an duoi nuoc bang cach loi va lan hup duoi song, ho.  Cac au nhi cua chung toi co an chut tom, tep de co protein trong thoi ky phat trien.  Vao mua dong chung toi chuan bi  di chuyen xuong phia nam  tuong doi am hon.  Khi bay nhu vay chung toi phai theo doi hinh chu V.  Trong nhung cuoc di chuyen tren khong tren hang ngan cay so nhieu anh chi yeu suc phai bo cuoc doc duong.  Do la nhung Thien Nga da chet tren duong tim kiem su song am cung o phuong nam.

          Khi nam, nu Thien Nga duoc 02 tuoi ho nghi den chuyen lap gia dinh.  Thien Nga chung toi song theo cap tuong doi am cung va hanh phuc.  Nhung tren mat dat nay khong co gi la tuyet doi ca.  Loai nguoi de cao su chung thuy cua Thien Nga.  Dieu nay dung den 90%.  Van co truong hop ly di va tai gia hay tuc huyen trong cong dong Thien Nga toc.  Nguoi ta tinh co tu 4% den 6% truong hop ly di trong cong dong Cygnus  cua chung toi.  Do la truong hop cac trung ap deu hu.  Cac chi Thien Nga thua buon di tim nguoi yeu khac.  Truong hop tai gia hay tuc huyen van xay ra khi nam hay nu Thien Nga lia duong the vi bat cu ly do gi.  Triet ly song cua Thien Nga la phai co doi.  Do do cac nu hay nam Thien Nga goa bua phai tai gia hay tuc huyen de co cuoc song lua doi.  Neu nam Thien Nga tuc huyen voi mot nu tre tuoi hon anh ta thi nu Thien Nga phai theo chong ve lanh dia cua chong.  Trong truong hop nguoc lai neu nguoi vo II lon tuoi hon thi anh Thien Nga tuc huyen phai theo vo ve lanh dia cua vo tuc que vo.  Xem nhu the du thay cong dong Thien Nga chung toi trong nguoi cao nien nhung hon nhan khong ky thi tuoi tac.

          Sau khi lam cong tac truyen giong cac anh Thien Nga phai di kiem la cay, co, rom hay lau say ve lam o cho cac chi Thien Nga sinh.  O rong tu 1- 3 m.  Truoc o phai co mot dong nuoc hay mot bo de do cac anh xay dap de che giau o khong cho bon Chon Cao, rai hay Gau den an trung va an thit luon ca Thien Nga me.  Khi cac chi Thien Nga de trung.  Cac anh canh chung o.  Cac anh cung ap trung thay cho cac chi nua.  Moi chi Thien Nga de trung binh khoang 10 trung.  Trung mau trang sua dai 12 cm, rong 7 cm va can nang loi 350 grams.  Trung ap tu 32 den 45 ngay moi no ra con.  Thien Nga moi no nang loi 200- 300 gram.  Au nhi Thien Nga bay duoc khi can nang 7 ki-lo.

          Nho co ngoai hinh de nhin ma loai nguoi gan cho chung toi nhieu my tu dep de.  Nao la chung toi chung thuy, doc the.  Nao la chung toi bieu tuong cho sac dep, su duyen dang, su tan tuy, su thanh khiet.  Hinh anh chung toi boi loi hay bay bong tren Troi xanh phan anh su yeu chuong Tu Do cua dong Cygnus chung toi.    Trong van hoa Celtic Thien Nga la bieu tuong cua su thanh khiet va tinh yeu.  Trong Leviticus 11: 18 va Deuteromy 14: 18 co de cap den nhung loai chim khong duoc an nhu dai bang, qua, dieu, chim cu, ken ken chang be, bo nong, hai au... nhung khong thay tu ngu nao lien quan den dong Cygnus chung toi ca. 

          Loai nguoi it an thit Thien Nga chung toi.  O diem nay loai nguoi to ra thieu thanh that voi chinh ho.  O Anh nguoi ta quay chung chung toi.  Thit chung toi la thuc an cua vua chua o Anh duoi trieu vua Henry VIII (1491- 1547) va nu hoang Elizabeth I (1533- 1603).  Nam 1482 mot Dao Luat ve Thien Nga duoc ban hanh minh dinh Thien Nga la tai san cua trieu dinh.  Viec an va san bat Thien Nga bi nghiem phat nhu pham toi hinh. 

          O Hoa Ky nguoi ta xem Thien Nga chung toi la ke tan cong ho khi den gan o trung cua chung toi.  Nao la Thien Nga pha hai mua mang.  Nao la Thien Nga tan cong cac loai chim muong khac v.v.  Tho san Hoa Ky ban giet va lam thit chung toi nhu da doi xu voi cac anh chi Ga Tay.  Ho xao nau thit Thien Nga nhu xao nau thit Ga Tay vay.

          Trong huyen thoai Hy Lap  co chuyen nu Than Leda va Thien Nga.  Chuyen tinh nay da thanh tho.  Theo huyen thoai Leda la me cua nhieu nguoi con dep de va qui phai ke ca nguoi dep Helen thanh Troy.  Leda la vo cua Tyndareus, vua Sparta.  Nhung cac con dep va sang trong vua noi khong phai la con cua Tyndareus ma la con cua Than Zeus hoa than thanh Thien Nga .  Chinh nguoi dep Helen thanh Troy ra doi tu trong mot cai trung Thien Nga.

          Trong huyen thoai La Ma Thien Nga rat thieng lieng voi nu Than Venus, nu Than tinh yeu.

          Loai nguoi ket noi Thien Nga voi tinh yeu, van chuong, am nhac va thi ca.

          Nha soan nhac Nga Pyotr Ilyich Tchaikovsky (1840- 1893) noi tieng voi tac pham Swan Lake ra doi nam 1876.  Nam 1925 Anna Pavlova duoc toan the gioi biet den nho dieu vu ballet voi Cai Chet cua Thien Nga (The Dying Swan) trong Swan Lake.

          Nguoi Anh goi Thien Nga chung toi la Swan.  Swan co nghia la nguoi co ve dep dac biet.  Swan cung co nghia la nguoi co giong ca ngot ngao, mot thi si thien tai.  Chu Swan ham nghia tat ca nhung gi tot dep va qui gia.  Theo ngon ngu co thi Swan chi mien Nam va mien Trung Tay Hoa Ky.  Dong tu To Swan co nghia la the; bao dam.

          Trong thuc vat hoc co nhung loai phong lan duoc goi la phong lan Thien Nga dong Cycnoches thuoc gia dinh Orchidaceae nhu Cycnoches aureum, Cycnoches barthiorum, Cycnoches amparoanum, Cycnoches chlorochilon v.v.  Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Nam My.  Hoa goi la Swan flowers (Hoa Thien Nga). 

          Trong thien van hoc co sao Cygnus (sao Thien Nga).  Cygnus la chom bac tinh ve phia tay nam chom sao Draco (Long Tinh) (Draco: Rong- La Tinh).  Ngoi sao sang trong chom sao Cygnus (Thien Nga) la sao Deneb.

          Nguoi Viet Nam it biet ve dong ho chung toi nhung o Sai Gon truoc nam 1975 co hieu bot giat Thien Nga.  Cac du thuyen sang trong cua loai nguoi thuong co hinh dang Thien Nga.  Loai nguoi nhat la nguoi A Dong cho rang Thien Nga la loai thuy dieu   chung thuy.  Hinh anh cap Thien Nga boi loi thanh thoi duoi mot chiec cau co xay bang da trong hoang cung Nhat o Tokyo duoc xem la buc anh dep, tho mong, trang trong va qui phai.

          Tren the gioi co nhieu dia danh co chu SWAN tuc Thien Nga nhu: Song Swan o Uc Dai Loi; thanh pho Swancombe o Anh noi nguoi ta tim thay so nguoi tien su (homo sapien steinheimensis); Swansea o Anh va o Massachusetts, Hoa Ky; Swanton o Ohio v.v.

          Den day chung toi xin lan luot trinh bay ve mot than thuoc gan cua chung toi theo su uy quyen cua ho.  Do la dai gia toc NGONG.

NGONG

          Nguoi ta de nham lan Thien Nga va Ngong.  Theo ten Han- Viet, Nga la Vit va cung la Ngong.  Chi khac voi Thien Nga bang chu Thien ma thoi.  Thien Nga to lon, co dai va mac quan ao dai luom thuom va sang trong hon Ngong.  Cung nhu Thien Nga su phan biet Ngong nam va Ngong nu rat kho ngoai tru can cu vao kich thuoc dau, co va trong luong. Ngong nam nang can; dau va co to hon Ngong nu.     Nguoi Anh goi cac chi Ngong la Geese, cac anh Ngong la Ganders va cac chau la Goslings.  Nguoi Phap goi cac chi Ngong la Oies; cac anh la Jars va cac chau la Oisons rat minh bach.

          Ngong co hai mau: ngong trang va ngong mau hung do nhat, xanh, trang, xam.  Ngong mac quan ao trang co mo vang, chan mau hong.  Ngong mac quan ao nhieu mau sac va co chan den.  Nhu Thien Nga chung toi Ngong loi rat nhanh va bay rat xa.  Thien Nga va Ngong deu boi bang mot chan.  Chan kia gat sau duoi nhu banh lai khi ngong muon doi huong theo dong nuoc.  Cac anh chi Ngong deu lon tieng am i nhung tieng keu cua cac anh van lon hon tieng keu cua cac chi.  Thi giac va thinh giac cua Ngong rat tot mat du mat Ngong rat nho.  Chinh nho vay ma nguoi Viet Nam nuoi Ngong de giu nha thay cac anh chi Khuyen.

          Co 29 dong ho Ngong khac nhau tren the gioi.  Tat ca deu thuoc dai gia dinh Anatidae.  Dai cuong co cac dong chinh sau day:

-  dong Anser (long xam).  Anser cygnoides la dong Ngong Thien Nga o Dong A.  Giong Ngong nay rat to con

-  dong Branta (long den hay da sac).  Ngong Canada mang ten khoa hoc Branta canadensis.

-  dong Chen nhu Chen caerulescens (long trang toat)

-  Ngong mac quan ao nua trang nua den, chan hong o Uc Dai Loi mang ten khoa hoc Anseranas semipalmata.  Loai ngong nay ngu tren cay nhung lam o duoi dat va mom thuc an cho ngong con thay vi vat thuc an trong o d cac ngong con tu gianh giut ma an.

-  Ngong ti hon (Pygmy goose) o Phi Chau  mac ao quan rat dep vi co nhieu mau hung do, trang, xanh va doi khi vang nua.  Loai Ngong nay giong vit hon la Ngong ve hinh dang, mau sac lan kich thuoc nho be.  Ten khoa hoc cua loai Ngong ti hon nay la Nettapus auritus. 

          Chieu dai trung binh cua Ngong xe dich tu 60- 120 cm;  Canh xoe  tu 83 den 170 cm; van toc bay cua Ngong loi 90 km/ gio.  Trong luong trung binh cua cac anh chi Ngong xe dich tu 3 ki-lo den 9 ki- lo.

          Tuoi tho cua Ngong song trong trang thai hoang da keo dai tu 10 den 15 nam.  Neu song trong so thu tuoi tho co the len den 40- 50 nam.  Doi song o trai chan nuoi rat ngan ngui va bat hanh vi bi cuong ep an de len can cho loai nguoi ban thit va gan.

          Xa hoi Ngong la xa hoi da the.  Nhung Ngong noi tieng la loai dong vat chung tinh.  Cac chi Ngong co quyen tu do lua chon nguoi yeu ly tuong cua minh va chung song voi anh Ngong duoc chon.  Neu vi hon phu nay mat tich vi bi Chon Cao bat coc hay bat cu vi ly do gi khac, chi Ngong tai gia va chung thuy voi vi hon phu moi.

          Thanh nien Ngong len 02 hay 03 tuoi bat dau nghi den chuyen yeu duong de bao ton dong giong.  Khi da bat cap va co thiep anh Ngong phai bao ve  cac chi tu chanh that den the thiep.  Cac anh phai ‘mot mat mot con’ voi cac anh Ngong khac mon men den lanh dia cua cac anh de dom ngo the thiep cua cac anh.  Sau nhung giay phut hanh phuc ngan ngui, cac anh Ngong phai lo xay o bang la cay, co, rom ra hay nhanh canh nho de cac chi sinh.  Moi chi Ngong sinh tu 5 den 10 trung.  Trung Ngong lon gap 1.5 trung vit nhung nho hon trung Thien Nga.  Sinh xong, cac chi Ngong ap trung.  Cac anh Ngong nam gan o canh chung o.  Cac anh san sang tu chien voi Chon Cao, Raccoon, Cho Soi va ca voi tho san cua loai nguoi nua.  Trung ap tu 30 den 35 ngay thi no.  Au nhi duoc cha me cham soc ky luong.  Me suoi am.  Cha bao ve an ninh va day cach an uong, cach tim vung co ngon, co nuoc trong de tap boi loi.  Cha me Ngong an co, hot, cu, re cay, con trung, so oc.  Khac voi nhung gi nguoi Viet Nam noi ve gia toc Ngong.  Ho khong an chay nhu nguoi Viet Nam tuong ma an tap nhung thuc an chu yeu van la thuc vat.  Cha me Ngong huong dan con  thay long vao tuan thu hai sau khi vo vo trung chao doi.  Den tuan thu 10 thi cac au nhi da co day du long duoi, long canh de tu tuc boi loi, bay nhay de tu kiem an.  Do la luc cha me chung xa chung.  Vao mua dong Ngong Canada tam roi vung bang gia de bay ve phia nam.  Ho den Hoa Ky hay Me Tay Co.  Nhung Hoa Ky la noi ho thich song nhat vi co day du thuc an, an ninh duoc bao dam 100% ngoai tru bi tai nan giao thong tren duong pho.  Mot hom co chi Ngong Canada dan mot dan con di tren xa lo.  Xe co phai ngung lai cho cac au nhi bang qua duong.  Canh sat duoc thong bao de den dua me con chi Ngong ve noi an toan de ho duoc an uong, bao ve va cham soc suc khoe day du.  Nhung neu xuong Me Tay Co thi tat ca nhung dieu noi tren co the trong vang tham chi mang song cung khong duoc ven toan.  Nhieu gia dinh Ngong Canada chon Hoa Ky lam que huong  sau khi sinh de nhieu con cai o do.  Va lai nghi den nhung chuyen bay xa ngan dam ho cam thay ngao ngan nhu the nao ay!  Ho da chon Hoa Ky la noi cu tru va que huong voi  y nghi tam thuong la noi nao co TU DO va SU SONG noi do la QUE HUONG.  Neu noi do mat vao tay ke du va tan doc thi TU DO va SU SONG cung mat theo.

          Khap noi tren dia cau nguoi ta deu lap trai nuoi ngong de lay long va thit.  Loai nguoi khen thit Ngong Toulouse ngon hon cac loai thit Ngong khac.  Nguoi Phap nuoi Ngong va cang hong ho nhoi nhet thuc an vao mieng cac anh chi Ngong den nghet tho.  Ho cho rang lam nhu vay la thuc day cho Ngong mau lon, cho nhieu thit nhat la cho gan beo ngon.  Nhan loai de cao mon pate gan Ngong beo.  Do la mon pate de foie gras noi tieng cua Phap.  Vi mon nay ma bao nhieu sinh linh nha ho Ngong lan luot nga guc.    Ho an Ngong quay, pate gan.  Long Ngong  dung de trang tri, lam quat, nhoi vao goi, det to de may quan ao mua Ha.  Ngay xua long Ngong duoc dung lam viet.  Chu Plume co nghia la cai long va cay viet trong tieng Phap.  Mo Ngong duoc dung lam dau thoa bop.  Ket hop voi turpentine (nhua thong) thoa len nguc tri ho, cam, te thap.

          Ngong trang Sichuan (Tu Xuyen) sinh san rat cham nen dan so cang ngay cang it dan.  Loai nguoi nghi den viec thu thai nhan tao cho cac chi Bach Nga Si Chuan nhung ket qua van chua duoc kha quan nhu mong moi.

          Tu 3000 nam truoc day Ngong Anser anser long xam da co mat o Ai Cap.  Nguoi Ai Cap co va nguoi Trung Hoa xem cac anh chi Ngong nhu su gia  cua Troi va Dat.  Nguoi Trung Hoa  va nguoi Viet Nam xem Ngong la loai thuy dieu chung thuy.  Trong dam cuoi ngay xua luc nao cung co hai nguoi om Ngong:  mot nguoi om mot anh Ngong va nguoi kia om mot chi Ngong nhu mot loi chuc tung cap vo chong moi cuoi duoc chung thuy voi nhau.  Nguoi Viet Nam con cho rang loai Ngong co can tu nen khong an tom tep.  Nhieu nguoi khong an thit Ngong vi  goi Ngong la ‘Thien Nga’ tuc la Ngong cua Troi!  Tuy noi vay nguoi Trung Hoa va Viet Nam rat thich an Ngong quay.   Phu nu sinh con kho nuoi duoc cho an trung Ngong luoc!  Mot nha lanh dao Trung Hoa khong an thit Ngong ma chi an gan chan Ngong de duoc bo gan.  Cach an cung khong don gian.  Nguoi ta xay mot cai lo khong lo.  Tren mieng lo co ca mot cai nap to bang kim khi.  Quanh cai nap co vong rao cao de khi tha ngong vao Ngong khong chay ra khoi cai nap kim khi khong lo nong buc vi dan nhiet cua than, cui bung chay duoi lo.  Vi nong Ngong phai no luc chay.  Do la luc nguoi ta lam thit cac anh chi Ngong co gang chay de tranh suc nong cua nap lo.  Nguoi ta chat hai chan cua  cac anh chi ay,  lay gan bien che thuc an cho lanh tu.  De co mot chen gan Ngong nguoi ta phai giet hang tram anh chi Ngong.  Hang tram ki- lo thit bi vat di.

          Trong huyen thoai La Ma Ngong la vat thieng cua nu Than Juno, Than anh sang, hon nhan, sinh san.  Do la nu Than phu ho cho thanh La Ma. 

          Trong huyen thoai Hy Lap, Ngong duoc lien ket voi Bac Phong (Gio Bac).  Dieu nay dung voi nguon goc xuat phat cua Ngong tuc Nga va su tien lieu thoi tiet (mua Dong lanh leo sap den).

          Ngong la vat to cua Dong Chi doi voi nguoi Da Do o My Chau.  Nguoi Da Do co kinh nghiem ve thoi tiet  nhat la dong tiet qua su di chuyen cua anh chi Ngong Canada Branta canadensis.  Khi Ngong Canada  di ve huong Nam vao thang 08 (August) thi mua dong nam do se khac nghiet vo cung.

          Nguoi Welsh tin rang Ngong de mot trung mem va mot trung cung thi tai loc trong nha duoc phu tuc doi dao.

          O Bac Phi nguoi ta an thit Ngong vao dau nam de co mot nam moi tot dep.

          Nguoi Do Thai thoi Trung Co cho rang nguoi giet Ngong vao giua thang 12 va giua thang 02 se bi qui hai.

          Nguoi Anh tin rang an thit Ngong vao ngay Thanh Michael tuc ngay 29 thang 09 thi khong so thieu hut tien bac.

          Loai nguoi goi mot cach ngao nghe la Ngong trong, Ngong mai hay cao hon mot bac la Ngong duc, Ngong cai.  Trong ngon ngu cua Viet Nam nhung tu TRONG, MAI danh cho loai vat thap.  DUC, CAi  danh cho dong vat cao nhu Trau, Bo, Heo, Ngua, De, Truu....TRAI, GAI chi danh cho loai nguoi ma thoi.  Qui vi thay khong, ngon ngu cua loai nguoi day mau sac ky thi.

          Nguoi ngo ngao duoc vi voi con Ngong duc.

          Chu Goose (con Ngong) cua nguoi Anh cung am chi ke ngu si, dan don.

          Nguoi Viet Nam noi ‘noi da ga’.  Nguoi Anh noi noi da Ngong (goose flesh- Flesh: thit).

          Quan linh Duc Quoc Xa di dien hanh theo chan Ngong day gay han.

          Tren dao Newfoundland  o mien dong Canada co mot tram hang khong noi cac phi co xuyen Dai Tay Duong dung lai de do xang.  Do la Goose Bay.  Tren dao Newfoundland co thanh pho Gander.

          O South Carolina, Hoa Ky, co thanh pho Goose Creek.

          Trong De 40 con Ngong mang so 3 truoc anh chi Oc (so 2) va anh chi Cong tuc Khong Tuoc (so 4).

          Trong thuc vat hoc co nhieu cay co mang chu ‘goose’ cua tieng Anh nhu: 

-  Gooseberry tree tuc cay chum ruot Phyllanthus acidus

-  Goosefoot tuc Hy thao Chenopodium album

-  Goosegrass tuc Co nem Galium aparina

-  Goose wort tuc Khoai lang Tay Tang Potentilla anserina.

-  Nga Bat Thuc Thao la biet danh cua Co The hay Cuc Man vi Ngong, vit khong an co nay.  Ten khoa hoc cua co the la Centipeda minima.

          Trong Thien Van Hoc co chom sao Vulpecula va Anser (Chon Cao va Ngong).  Sao sang la sao Anser (Ngong- Nga Tinh).

          Trong Thanh Kinh Ngong cho loai nguoi nhieu bai hoc qui bau ve:

*  Lanh Dao (Ngong dau dan.  Khi vi nay moi met thi co vi dau dan khac thay the ngay)

*  Tinh Than Hop Quan (song va di chuyen co dan)

*  Nang Do va Hop Tac theo phuong cham: Hai (2) manh hon Mot (1) (luon luon song co cap.  Nam, nu Bach Nga hay Hac Nga deu khong thich song co don)

*  Co Vo va Khich Le (tieng keu vang ren cua Ngong)

*  Thang Tien Dung Huong (doi hinh cu V nhu mui ten bay)

*  Tien Lieu de tranh dieu xau xay ra (di chuyen sang vung am truoc khi mua dong gia buot den)

          Cau chuyen Chiec Ao Long Ngong cua My Chau, con gai vua An Duong Vuong, vao nam 207 truoc Tay Lich la mot trang bi su, den toi, dam mau va dam le da dua que huong vao vong no le cuong lan Bac quoc tren 11 the ky.  Vua An Duong Vuong lan cong chua My Chau khong the vo toi truoc canh bi tham lich su nay.  Chao To (Trieu Da) tung dem quan toan xam chiem nuoc Au Lac nhung that bai.  The ma An Duong Vuong ket nghia thong gia voi ong ta va cho con trai Chao To o trong nha de dom ngo noi tinh nuoc Au Lac nhat la tim hieu ve cay no Than.  Vua An Duong Vuong khong cham lo viec nuoc ma chi y lai vao cai ‘lay no’ va su tro giup cua Than Kim Qui trong viec quoc phong.  Mot loai vo khi quan trong nhu vay ma de cho cong chua My Chau biet va dan  nguoi chong di chung vao xem va trao cai no gia ma khong he hay biet.  Vua An Duong Vuong va cong chua My Chau dang khen hay dang thuong o cho nao khi dat nuoc va dan toc dam chim duoi got giay ngoai nhan tren 11 the ky (207 tr. T.L- 111 tr. T.L roi 111 tr. T.L- 938 sau T.L) ?  Vua An Duong Vuong va cong chua My Chau dang thuong hay dan toc Viet Nam va dat nuoc Viet Nam dang thuong? Thien Nga chung toi xin co chut y mon ve van de te nhi nay. 

          Hai anh chi Ngong trang (Bach Nga) la de tai xuong hoa thi van giua su Ly Giac (Lee Kio) cua nha Tong va su Do Phap Thuan tuc Lac Thuan gia lam nguoi cheo thuyen dua su vao Hoa Lu.  Thay hai anh chi Bach nga loi duoi song Lee Kio xuat khau hai cau tho:

Nga nga luong nga nga

Nguong dien huong thien nha.

          dich:

Song song ngong mot doi.

Ngua mat ngo ven troi.

Nguoi cheo do Do Phap Thuan tiep hai cau tho cua Lee Kio bang hai cau tho doi dap:

Bach mao pho luc thuy

Hong trao bai thanh ba.

          dich:

Long trang phoi dong biec,

Chan hong quat song xanh.

          Chung toi tam dung bai tran tinh cua Thien Nga va Ngong o day.  Truong Lao Vit Xiem se trinh bay voi qui vi ve Vit trong bai thuyet trinh ke tiep.  Chuc loai nguoi cang ngay cang bot hung hang va mau thuan.  Mot mat qui vi de cao dong toc chung toi voi nhung my tu dep nhat ma qui vi nghi ra.  Mat khac qui vi ha sat va dua thit cua than thuoc chung toi vao bung qui vi khong mot chut thuong tiec.  Chuc qui vi co nhung giac ngu khong co ac mong.

De nhat Thien Nga Lao Boi.

NOI LONG DA DIEU PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

                                               
                                                    NOI LONG DA DIEU

           

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

            Nguoi Viet Nam goi chung toi la Da Dieu hay chim Lac Da (camel bird).  Thuc su ho khong biet nhieu ve toc Da Dieu chung toi ma ho chi nghe qua nguoi Trung Hoa hay nguoi Tay Phuong noi ve chung toi vi chung toi tuong doi xa la voi loai nguoi song ngoai luc dia Phi Chau va dau cau Au- A.  Dia ban chinh cua chung toi la cac vung dat kho han, thao da  Phi Chau nhiet doi, cac sa mac Phi Chau, Trung Dong.  Tu the ky XIX chung toi moi co dip di dan sang cac nuoc khac bang tau cua cac nuoc Au My khi nguoi Au- My co y nghi lap trai tap trung de nuoi dong toc chung toi de lay long, thit va da.

            Da Dieu chung toi la loai chim to lon nhat con song sot tren the gioi.  So voi Cong va Ga Tay chung toi to lon hon nhieu.  Chung toi la loai chim khong bay duoc mac du co doi canh rat dai.

            Nguoi Anh goi chung toi la Ostrich; nam Da Dieu la Ostrich cock; nu la Ostich hen; au nhi la Ostrich chicks.

            Nguoi Phap goi chung toi la la Autruche khien nhieu nguoi hieu lam la Autriche cua nuoc Ao.  Con cai chung toi ho goi la Autruchons.

            Nguoi Nhat goi chung toi la Dadou.  

            Ten La Tinh cua chung toi la Struthio camelus thuoc gia dinh Struthionidae.  Do chu Camelus (lac da- La Tinh) ma nguoi ta goi chung toi la Chim Lac Da (camel bird).  Nhieu nha dong vat hoc so sanh chung toi voi Lac Da voi vai dac diem nhu:

·        mat to.  Duong kinh trong mat chung toi dai 5 cm.  The tich trong mat lon hon the tich cua khoi oc cua chung toi

·        mat nho, co dai hinh chu S khong tuong xung voi than hinh to lon va nang ne

·        song trong sa mac nong buc

·        kha nang nhin khat trong nhieu ngay.

            Chung toi co thi giac, xuc giac va thinh giac rat tot.  Nho vay ma chung toi di an ban dem de dang va nhin thay ke thu o cach xa chung toi hang cay so.

            Nguoi ta phan loai chung toi xuyen qua dong giong va dia ban sinh song:

1.     Da Dieu Struthio camelus camelus o Bac Phi co co do

2.     Da Dieu Struthio camelus molybdophane o Somalia, Kenya.

3.     Da Dieu Struthio camelus massaicus o Masai, Kenya, Tanzania, Zambia, Mozambique co co vang.  Duoi cua nam Da Dieu mau vang.

4.     Da Dieu Struthio camelus australis o Nam Phi

5.     Da Dieu Struthio syriacus o Syria, Iraq, Jordan, ban dao A Rap noi chung la Trung Dong.  Dong Da Dieu nay bi loai nguoi san ban giet hai rat nhieu nen nam 1966 cac anh chi Da Dieu Struthio syriacus bi xem nhu tuyet chung.

            Giong nhu Ga Tay va Khong Tuoc, Da Dieu chung toi la dieu cam dau nho, minh to; co dai hinh chu S.  Da Dieu co nhieu long nhung long duoi cua nam, nu Da Dieu rat ngan so voi Ga Tay hay Khong Tuoc.  Nam Da Dieu co long den, trang rat muot.  Nu Da Dieu mac quan ao mau den xam hay hung do that nhat trong cu ky lam.  Nam va nu Da Dieu phan biet nhau qua mau sac cua long, mau da o co, chieu cao va trong luong.    Quan ao cua cac anh Da Dieu dep hon quan ao cua cac chi Da Dieu.  Nam Da Dieu co da co do.  Nu Da Dieu khong co mau da co nhu vay.  Ve chieu cao va trong luong chung ta co nhung con so duoi day:

Da Dieu                       Chieu Cao                   Trong Luong

Nam                            2,10 - 2.70 m              100- 150 kg

Nu                               1.75 - 1.90 m               90- 110 kg

Da Dieu chung toi co doi canh dai loi 2 m tao thang bang cho chung toi khi chay trong sa mac cung nhu luc giao tinh voi nu Da Dieu.  Doi chan chung toi vua cung, vua khoe.  Moi ban chan co hai (02) ngon voi mong vuot dai 10 cm hoan toan khac biet voi phan lon Dieu toc co ban chan bon ngon.  Nho doi chan khoe Da Dieu chung toi co the chay 60 - 70 km/ gio cao hon van toc xe do cu o Viet Nam vao giua the ky XX.  Doi chan cung nhu da giup chung toi chien dau de sinh ton.  Doi chan chung toi co the giet chet nguoi hay mot loai da thu nhu linh cau, cho soi hay ca su tu nua!  

            Tuoi tho cua chung toi ngang hang voi tuoi tho cua loai nguoi trong mot quoc gia nong nghiep ngheo nan.  No xe dich tu 40 den 70 tuoi trong tinh trang binh thuong.  

            Chung toi khong co rang nhung co ba bao tu va khuc ruot dai 14- 15 m.  Thuc an cua chung toi la co, mam non cay coi, cac loai hot, cu, trai cay, con trung, thu vat chet rua thoi, loai bo sat v.v.  Chung toi phai an soi, da de nghien thuc an trong bao tu chung toi.  Mot anh hay chi Da Dieu co it ra 01 ki- lo soi trong bao tu cho den ngay gia biet coi tran.  Neu chung toi an mam non cay coi co chut nuoc thi chung toi co the khong uong nuoc trong vai ngay.

            Cac nu Da Dieu phat trien doi song yeu duong khi duoc 02 hay 03 tuoi.  Cac nam Da Dieu lam cong tac truyen giong tre hon mot nam (loi 04 tuoi).  Khac voi Ke toc va cac loai Dieu toc khac, nam Da Dieu co bo phan sinh duc de hoan thanh cong tac truyen giong. Qua chuyen nay Da Dieu toc co quyen tu hao rang chung toi la loai chim thuong dang so voi Ga, Ga Tay, Khong Tuoc va cac loai Dieu toc khac.

            Trong trang thai hoang da cac nam Da Dieu dau da nhau den chet de gianh quyen truyen giong voi cac nu Da Dieu trong dan trong mua hoi hon nhan tu thang 04 den thang 09.  Binh thuong cac anh Da Dieu rat tham lang khong on ao nhu cac anh Ga Tay.  Nhung trong nhung thang hoi hon nhan cac anh ay nhay mua, xoe va nhip canh theo mot vu dieu tinh yeu rieng cua dong toc va phat ra nhung tieng goi tinh yeu the luong, tang toc, nao ne.  Xa hoi Da Dieu cua chung toi la xa hoi da the.  Trong dan mot nam Da Dieu chinh co tu 03 den 07 nu Da Dieu.  Trong so nu Da Dieu nay co mot nu Da Dieu duoc xem la truong.  Nam Da Dieu giao tinh voi nu Da Dieu truong nay truoc.  Sau do moi ai an voi cac thiep Da Dieu con lai.  Moi chi Da Dieu mang thai co the sinh tu 03 den 15 trung.  So trung toi da ma mot chi Da Dieu co the sinh la 20.  Trung Da Dieu hinh bau duc to hon trung Ngong va bang 12 trung Ga hop lai.  Mot trung can nang gan 1.5 ki- lo.  Sau khi giao tinh voi nu Da Dieu truong anh nam Da Dieu lam bon phan cua nguoi cha tuong lai bang cach dao mot cai lo sau loi 50- 60 cm va rong loi 3 m cho chi Da dieu sinh.  O nay la o tap the cua nu Da Dieu truong va cac thiep.  Do do so trung co the len den 50- 70 trung!  Day la luc anh Da Dieu phai cuc kho canh chung cac trung vi do la thuc an ua thich cuoi loai nguoi, Chim Ung, Cho Soi, Linh Cau.  Ban ngay chi Da Dieu truong ap trung.  Anh Da Dieu canh phong o.  Ban dem ba me Da Dieu tuong lai di kiem an.  Anh Da Dieu thay the vo ap trung.  O diem nay toc Da Dieu chung toi khac voi cac anh Ga Tay rat nhieu.  Trung ap tu 35 den 42 ngay thi no ra au nhi Da Dieu.  Den giai doan nay viec canh phong Cho Soi, Linh Cau cang nghiem nhat hon vi cac au nhi Da Dieu la moi ngon cua ke du.  Dan so Da Dieu giam dan vi trung ap chi no loi 10% - 15% ma thoi boi chi Da Dieu truong chi ap trung cua minh ma thoi.  Mot so trung bi loai nguoi hay thu du trom de an.  Cac au nhi Da Dieu bu bam nhung xau xi.  Mat may thieu anh sang.  Toc lun phun trong xau xi lam.  Cac anh Da Dieu giao duc con tu cai an, cai uong den cach di dung.  Trong nam dau ke tu ngay roi khoi vo trung au nhi Da Dieu tang truong 25 cm moi thang!  Khi duoc 01 tuoi cac chau cao lon, di dung manh dan nhu cha va me cac chau.  Luc ay cac chau can nang den 45 ki- lo.

                        Nhieu than thuoc cua chung toi o Syria, Jordan bi xem la tuyet chung trong trang thai hoang da vi cac tho san cua loai nguoi khong ngung tim kiem va giet dong Struthio cua chung toi de an thit, lay long va lay da.  Vao the ky XIII, duoi trieu vua Henry III (1207- 1272) long Da Dieu duoc gan tren quan phuc o Anh.  Duoi trieu vua Henry VIII (1457- 1509) non phu nu co gan long Da Dieu.  Nguoi ta chi dung long canh cua cac nam Da Dieu ma thoi.  Moi canh Da Dieu co 24 long cung va dai.

            Den the ky XVIII dan so Da Dieu sut giam dang lo ngai.  Vao the ky XIX loai nguoi bat dau lap trai chan nuoi de nuoi dong ho chung toi khong ngoai muc dich lay long, da va thit.  Nam Phi va Uc Dai Loi la hai quoc gia phat trien viec chan nuoi Da Dieu.  Nhieu than thuoc chung toi duoc ngoi xe hoi ra cac cang Phi Chau de day qua Uc Dai Loi, Hoa Ky va cac nuoc Au Chau va Nam My Chau.  Khong bao lau co Da Dieu nhap tich Hoa Ky, Canada va cac nuoc Au Chau.  Dong Struthio chung toi khong biet nhieu ve cac quoc gia A Chau.  Den de nhat the chien nhieu trai chan nuoi Da Dieu o Uc dong cua.  Nam Phi dan dau ve viec chan nuio dong Struthio nhung muc san xuat giam dan do nhu cau tieu thu long Da Dieu giam nhieu.  Viec nuoi Da Dieu rat kho.  Gia Da Dieu giong co the len den hang chuc ngan My Kim mot cap.  Nhi dong Da Dieu an rat nhieu nhung cung de bi binh va som tu vong.  Mot anh Da Dieu an moi ngay 3 ki- lo thuc pham.  O Hoa Ky cac tieu bang tuong doi co nhieu nang va cat trang nhu California, Arizona, Florida la nhung noi co trai chan nuoi Da Dieu.  O Florida vao cuoi the ky XIX nguoi ta bat than thuoc chung toi cho du khach nhu coi ngua vay.  Ho lam xe bat dong doi toc Struthio keo hai ba du khach ngoi tren do.  O Phi Chau loai nguoi ngoi tren lung than thuoc chung toi de chay dua.

            Tu thap nien 1970 va 1980 viec chan nuoi Da Dieu thinh hanh tro lai.  Khap the gioi deu co lo sat sinh Da Dieu, ky nghe long Da Dieu va ky nghe thuoc da Da Dieu.  Nguoi Nhat mua nhieu da Da Dieu va cac san pham lam tu da Da Dieu.

            Loai nguoi bat dau qui thit cua dong toc Struthio vi it mo, it cholesterol nhung co nhieu protein, chat voi, chat sat v.v.  Thit Da Dieu tro thanh mon an qui hiem.  Khong phai nguoi nao trong cong dong loai nguoi cung an duoc.  Thuong thuong nguoi ta dung thit Da Dieu lam mon steak chien nua song, nua chin de an.  Muon co thit ngon loai nguoi phai ha sat cac thieu nhi toc Struthio duoc 14 thang tuoi.

            Cac quoc gia san xuat nhieu thit Da Dieu la Nam Phi, Trung Quoc, Brazil, Uc Dai Loi, Hoa Ky, Do Thai.

            Ngay con song hoang da trong sa mac Da Dieu chung toi phai vat va di tim kiem thuc an va chien dau chong nhieu ke thu tren dong vang de sinh ton.  Chung toi chia se su cuc nhoc cua cac ba vo trong thoi ky sinh san va duong duc dam con moi roi khoi vo.  Do la luc chung toi the hien tinh phu tu va nghia phu the tron ven.  Tu khi tiep xuc voi nguoi Au Chau chung toi co ten La Tinh.  Nguoi Au Chau bat chung toi phai roi sa mac va day chung toi di khap noi tren the gioi.  Do la luc dong ho Struthio nghen ngao ca len cau:

            Ngan trung xa cach Da Dieu di roi!

Ngoi tren tau mot tien boi Da Dieu gap anh chi Ca Phe Coffea arabica, anh chi Sot Ret Moc Cinchora pubescens, anh chi Cao Su Hevea brasiliensis...va nhieu anh chi la mat khac.  Ho tu Phi Chau, Brazil, Nam My, bi day vinh vien sang cac nuoc trong vung Dong Nam A.  Thay vay mot lao tien boi Da Dieu an ui duoc phan nao ve so phan cua minh.  Do la loi ong viet trong hoi ky Da Dieu Luu Day day dau don, xot xa cua dong Struthio ma cac nha dong vat hoc tran cao kieng day cua loai nguoi gan cho chung toi.  

            Trong cac trai tap trung cua loai nguoi chung toi nghe nhieu tin don ve so phan cua dong ho chung toi o Syria, Jordan, va tren ban dao A Rap.  Ngay xua loai nguoi dung cung ten ban giet to tien chung toi.  Bay gio ho dung sung lua nen su giet choc cang khung khiep hon.  Loai nguoi an dong ho chung toi tu trong trung, giet me Da Dieu trong thoi ky sinh san, giet cha Da Dieu lay long, lay thit, lay da.  Con cach nao it ac nua khong?  Cang ngay loai nguoi cang nghi them dieu ac.  Loai nguoi dung thuc an tuc dung nep song co ve sung man de chia re chung toi va lung doan tinh than phan dau thien bam khi con song tren dong vang, hoang vu, nong buc ban ngay, gia buot ban dem.  Trong trai tap trung nhat la o Uc Dai Loi, Hoa Ky va cac nuoc Au Chau chung toi co du thu.  Nao la thuc an ngon; cho ngu sach se; den dien suoi am khi troi lanh; man che kin khi co gio lon; thuoc men, thay thuoc thu y day du de bao ve suc khoe cua chung toi  truoc va sau khi bi binh.  Chung toi co san tap the duc: di, dung, chay nhay va gap mat ban be noi du thu chuyen co ho nhu khong bao gio dut.  Nam, nu Da Dieu lam cong tac truyen giong tu do khong can tinh yeu va trach nhiem nhu luc con song tren thao da Phi Chau.  Do la chuyen tinh duc giua nam, nu ‘tu’ Da Dieu.  Loai nguoi lo tat ca moi viec cho chung toi.  Cac au nhi Da Dieu sinh trong trai tap trung cua loai nguoi khong co tinh thuong me hay cha chi ca.  Me chung bi tuoc quyen cham soc con.  Chung khong biet cha chung la ai.  Va neu biet, cha cua chung cung bi tuoc quyen duong duc ma ho co luc con song trong sa mac hay thao da Phi Chau.  Ngay co cuc thieu thon lai co tinh phu tu, nghia phu the.  Ngay duoc an uong day du, duoc cham soc suc khoe lan an ninh lai mat thi mat chu TINH.  Thanh thieu nien Da Dieu 14 thang tuoi va cac lao nien nam nu Da Dieu deu duoc dua len xe cam nhong che kin toi den nhu am phu de cho den lo sat sinh.  Tren duong di den lo sat sinh mot thanh nien Da Dieu la to: “Toi phai song!  Toi phai song!”.  Roi tat ca dan Da Dieu tren xe dong thanh la len: “Chung ta phai song!  Neu chet phai chet mot cach vinh quang!”  Nguoi tai xe nghe dong tinh ngung xe.  Mot nguoi xuong xe va chui xoi xa cac Da Dieu tren duong sap bi hanh quyet tap the.  Cac anh chi va lao boi Da Dieu nhao nhao dap vao hong xe nhu pha tu xa de thoat chay.  Nhung khong mot dung si Da Dieu nao chay thoat.  Ho bi gay xuong chan khi nhay tu tren cao xuong dat.  The la tat ca bi bat va dua len tu xa dua den lo sat sinh.  Tu hang ngan nam nay khong nghe mot anh hay chi Da Dieu nao duoc dua den lo sat sinh ma duoc tha, duoc cuu song hay vuot thoat thanh cong. Tien nhan chung toi co thuat lai chuyen mot anh hung Da Dieu da lon tieng hoi dao thu phu tai lo sat sinh: “Toi phan doi loai nguoi khong ton trong THU PHAM cua dong ho Struthio cua chung toi.  Dong Struthio chet phai day du huong lieu toi thieu phai co hanh, tieu, toi ot thi cai chet moi duoc thom tho.”  Cac Da Dieu sap bi hanh quyet lac dau chan ngan.  Nguoi dao thu phu dap loi nguoi thanh nien anh hung dong Struthio rang: “Day la lo sat sinh.  Huong lieu hay hanh tieu toi ot doi cac anh o nha hang.”  Noi xong anh ta bam nut cho may cuop mat su song cua than thuoc cua chung toi.  Chuyen trich tu hoi ky Da Dieu Luu Day vao ngay X, thang Y, nam Z o thanh pho A.

            Chung toi tiep xuc voi nguoi Ai Cap co va cu dan vung Luong Ha Chau (Mesopotamia) rat som.  Trong mot ngoi mo co nguoi ta thay tuong cua Arsinoe II coi Da Dieu hay nhung hinh ve nguoi ta dung cung ten di san ban to tien chung toi trong sa mac.  

            Vao khoang nam 50 sau Tay Lich nguoi La Ma dung to tien chung toi dau voi nguoi.  Hau qua nhieu vo si trong toc Da Dieu bi may anh vo si La Ma giet chet.  

            Giua Da Dieu chung toi va loai nguoi co mot khoang cach rat xa.  Chua co luc nao chung toi va loai nguoi than thien nhau.  Loai nguoi khai thac long, da, thit cua dong ho chung toi va khong ngung noi xau chung toi voi cau:

Giau dau loi duoi.

Bay gio ho tu giai nghia vi sao co cau nay bang hai gia thuyet:

1.     Cac anh Da Dieu de phong ke thu bang cach nam sat tren mat dat nhung than hinh qua to lai go len khien nguoi o xa thay Da Dieu chon dau duoi cat nhung lo duoi.  Do la hinh anh cua cau Giau dau loi duoi.

2.     Hinh anh cac chi Da Dieu ap trung dung cai dau  nho va cai co chu S dai de cao trung vao de ap.  Nguoi dung o xa chi thay cai duoi cua nu Da Dieu ma khong hay cai dau nen tuong la dau chon duoi dat.

            Trong Cuu Uoc Kinh phan noi ve Job 39: 13 den 39:18, Micah 1:8, Isaiah 13: 21 va 34: 13, Ca Thuong (Lamentation) 4: 3 co de cap den Da Dieu toc cua chung toi.  Nguoi Do Thai goi Da Dieu chung toi la Ya’anah co nghia la tham an, tham lam.  Ca Thuong 4: 3 ghi rang : “Con gai dan ta <Do Thai> tro nen hung bao nhu loai Da Dieu trong hoang da.”  Trong Isaiah con goi chung toi la la ‘con gai cua Chim Cu’ nghia la lanh lung, hung ton mang diem hung tranh diem kiet.

            Da Dieu chung toi song thieu thon trong sa mac, com khong du no, nuc noi ban ngay nhung ao khong du am ban dem trong sa mac menh mong  da nui con phai be sa gi than xac chung toi.  Vay ma loai nguoi khong tha chung toi.  Ho ban giet chung toi.  Thit thi ho an.  Long thi lam vat trang tri hay trang suc.  Da thi lam bop, lam gang tay.  Ho van khong vua long  bang cach gan cho chung toi lam tinh xau tu tham an, hung bao den hen nhat.  

            Chu Ostrich cua nguoi Anh co nghia la nguoi tron tranh su that, khong dam duong dau voi kho khan, nguy hiem dien ra truoc mat.  Tu Ostrich hay cum tu Bury your head in the sand deu co nghia nhu nhau.  

            Tien tri Micah co noi ve cho rung va tieng keu nao nung cua Da Dieu toc.

            Trong thuc vat hoc co:

·        Ostrich plume (long Da Dieu) am chi cay gung do (vi hoa mau do tuoi) mang ten khoa hoc Alpinia purpurata  

·        Ostrich fern (Duong xi Da Dieu) Matteucia struthiopteris (Struthio: dong ho Da Dieu) thuoc gia dinh Onocleaceae.

****

            Thua qui vi,  chung toi xin tom luoc cuoc tranh luan  va khong co giai phap cua cac Da Dieu trong mot trai tap trung cua loai nguoi o mot nuoc Au Chau do mot nu Da Dieu ghi lai va len lut goi ve van kho Da Dieu o sa mac Sahara nhu loi ket luan nhu sau:

·        Nhom thu nhat trong trai la nhom thanh nien tre len an loai nguoi tham te.  Ho che cac bac tien boi lanh dao kem coi nen so phan dong Struthio ngan doi van nhu xua.

·        Nhom thu hai gom nhung bac tien boi tu 50 tuoi tro len.  Nhom nay bao thu va to ra co nhieu kinh nghiem hon nhom thu nhat.  Nhung ho luon luon bi nhom thu nhat che bai an phan, ich ky luon luon tranh gianh dac quyen, dac loi trong dan.

·        Nhom thu ba cho rang toc Da Dieu co hai ke thu: 1. ke thu thu nhat la bon Cho Soi, Linh Cau, Chim Ung, Su Tu, Meo Rung  2. ke thu thu hai la loai nguoi.  Ke thu nhat an tuoi, nuot song Da Dieu, bo xuong, long ngoai sa mac.  Do la nhung ke hung ton bam sinh.  Du vay chung chi giet tung ca nhan Da Dieu ma chung gap luc chung doi ma thoi.  Chung khong giet chung toi hang loat de dem ve cho vo con chung hay uop lanh phoi kho de du tru luong thuc.  Loai nguoi trong nho nha, nhan tu, tien phong dao cot lam.  Ho ra ve tu te voi chung toi, lo lang cho chung toi tu thuc an, thuc uong, thuoc men den noi an chon ngu sach se, an toan, am khi lanh va mat khi nong nuc.  Khi vai than nhan chung toi chet ho co ve buon rau, xot xa.  Nhung thua qui vi, khong phai ho buon rau vi thuong chung toi dau ma buon rau vi lo la tien bac do nhung cai chet thinh linh nhu vay gay ra.  Ben canh loi noi va hanh dong day nhan tinh doi khi mang ca Thanh tinh, tiem an su ac doc khung khiep.  Ho giet tap the dong ho Struthio chung toi khong mot chut thuong tam.  Nhung cai chet tap the do lam cho tui tien cua ho duoc vung day.  Loai nguoi rat bao ton khi noi: “Mau goi mau.”  Da Dieu chung toi khong cam on ke chem giet chung toi.  Nhung chung toi khong buon cung khong oan han khi duoc biet loai nguoi giet hai nhau con ghe gom te hai hon ho tan sat dong toc Struthio chung toi gap tram, ngan lan!!  Do la chuyen ‘mau goi mau’ trien mien cua loai nguoi tu khi ho co mat tren hanh tinh nay.

            Kinh chao qui vi va hy vong qui vi cho chung toi mot phut suy nghi ve noi long cua Da Dieu toc vua trinh bay.  Lam sao co hoa binh neu khong co su hieu biet, su cam thong va tuong dong quyen loi voi nhau ?

            Truong Lao dong Struthio hoan cau hien song trong sa mac Kalahari, Phi Chau.

           

PHONG LAN MANG TEN DONG VAT PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

Cac em than men,

Men goi cac em bai viet thuc vat (orchids).  Phan Tan Loc gioi thieu Bui Thi Quy den voi LTK.  Bui Thi Quy ket noi gia dinh Chan Phuoc Liem voi toi.  Nguyen Quang Thu, em cua Thanh Duong, cung tung hoc o CPL cua Cha Dinh Chau Tran.  Hien nay  Nguyen Thap la hoi truong cua HAHCPL kha hung hau.  Lan dau tien Nguyen Thap co ten trong danh sach doc gia BT Than Huu.

Cam on cac em Phan Kim Ngoc, Lam Thi Phuong, Nguyen Duc Phan- Le Minh, Thanh Duong, Nguyen Manh Hung, To Hong Linh, Nguyen Thi Mai, Nguyen Van Quang- Lam Thi Phuong...da goi loi chuc Giang Sinh den thay va ban huu xua.  Nho Phan cho toi goi loi tham cac ban ma em gap o que nha nhat la Trang dang binh som binh phuc.

Cam on Le Quang Thanh da goi bloc lich de toi biet chung nao Tet den.

Cam on Phan Kim Ngoc goi hot giong de chuan bi mua  trong tia sap toi.

Cam on Linh va Loc da giup Triet va Quy tim lai mai truong; Bui thi Quy  lien lac voi Nguyen Thap va cac hoc vien CPL ve toi, nguoi co day CPL nhung khong biet co day Nguyen Thap hay khong. 

Giang Sinh Vui Ve

Thay Lan

phamdinhlan (david)

PHONG LAN MANG TEN DONG VAT

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Phong lan la mot cay moc duoi dat hay mot loai cay ky sinh co hoa du mau sac khac nhau.  Nguoi ta phan biet hai loai phong lan  trong trang thai hoang da:

-  loai chum goi co goc to tua nhu cu song bam vao mot cay to de hut nhua cua cay cuu mang no lam nguon song.

-  loai cay hoa co than moc song duoi dat.  Do la phong lan dat.

          Phong lan co vai tro nhat dinh trong sinh hoat kinh te, van hoa, nghe thuat, ton giao va y hoc tri lieu.  Cac quoc gia noi tieng ve phong lan tren the gioi deu la nhung quoc gia co khi hau nhiet doi va khi hau Dia Trung Hai vi phong lan can am do va anh sang mat troi.  Cac quoc gia noi tieng ve phong lan tren the gioi la: Thai Lan, An Do, Hawaii (HoaKy), Phi Luat Tan, Me Tay Co, Peru, Brazil, Nhat (mien Nam nuoc Nhat noi co khi hau ban nhiet doi), Ecuador, Indonesia, Ma Lai.

          Trong bai nay chung toi de cap den vai loai phong lan mang ten cac loai dong vat nhu phong lan bao, phong lan duoi chon, phong lan hau, phong lan ruoi seu, phong lan tai lua, phong lan phi nga, phong lan xa khau v.v.

PHONG LAN BAO

Ansellia africana

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bao goc o Nambia, Botswana, Swaziland, Nam Phi.  Do la loai phong lan o vung khi hau nong va kho.  Loai phong lan nay duoc dat ten dua vao nha thuc vat hoc Anh John Ansell tham hiem song Niger nam 1841 va kham pha ra loai phong lan bao nay. 

          Goi la phong lan bao, mot loai bieu sinh co nhieu re noi va co goc to tua nhu cu.  Goc phong lan la noi hoi tu nhieu than phong lan co mat, la xanh tuoi va dai.  Hoa 05 canh to va rong, mau vang nhat hay vang cam co nhieu dom den hay do tua nhu nhung dom tren da loai bao.  Ban dau nguoi Anh goi loai phong lan nay la trash basket orchid (phong lan gio rac) sau doi lai thanh leopard orchid (phong lan bao).  Nguoi Phap goi la orchidee leopard; nguoi Hoa Lan goi la Luipaard orchidee.  Ba cach goi cua ba dan toc khac nhau nhung deu co nghia nhu nhau: phong lan bao.

          Ten khoa hoc cua phong lan bao la Ansellia africana thuoc gia dinh Orchidaceae. 

Cong dung:

a- Hoa dep va thom

b- cu co tac dung:

*  ngua thai hay pha thai

*  tranh tam set

*  tranh ac mong khi ngu

*  lam bua tinh yeu

PHONG LAN DUOI CHON

Lan Ngoc Diem

Rhynchostylis gigantea & nhieu ten khoa hoc khac

Ten cu:  Saccolabium giganteum

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan duoi chon duoc tim thay nhieu o cac quoc gia Dong Nam A luc dia nhu Viet Nam, Lao, Cambodia, Thai Lan, Mien Dien v.v.  Loai phong lan nay duoc kham pha vao nam 1833. 

          Phong lan duoi chon co la day va dai mau xanh sam.  La moc doi nhau tua nhu nhung tau dua nho vay.  Hoa phong lan duoi chon mau trang hay mau trang co diem hong, hay mau hong co diem trang.  Hoa day dac (densiflora trong ten khoa hoc Vanda densiflora).  Hoa phong lan duoi chon rat thom.  Do la loai hoa huu huong, huu sac ven toan.  Hoa phong lan duoi chon no vao thang gieng, thang hai tuc vao mua dong o Bac Ban Cau.

          Ten khoa hoc cua phong lan duoi chon ma nguoi Viet Nam goi van tat la Lan Ngoc Diem la Rhynchostylis gigantea (co rat nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae. 

          Ten goi thong thuong:

Viet Nam                Anh                        Thai Lan

Lan Ngoc Diem       Fox’ Tail Orchid       Chaeng daeng

                                                            Chang phueak

PHONG LAN HAU

Dracula simia & nhieu ten khoa hoc khac

Gia dinh:  Orchidaceae

          Goi la phong lan hau, mot loai chum goi song bam vao cay to, re non tua tua, co hoa ba canh dai.  Giua hoa la nhuy co hinh mat khi voi day du tai, mat. mui, mieng.  Hai canh hoa con lai, nhuyen nhu soi chi va  rat dai so voi 03 canh hoa co nhuy giong mat khi.

          Ten khoa hoc cua phong lan hau la Dracula simia (con nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Ten khoa hoc gom hai phan:

a.  phan tieng La Tinh- Dracula: con rong chi hai canh hoa dai

b.  phan Hy Lap ngu- Simus: mui tet; mui gay am chi mui cua Hau toc

          Nguoi Anh goi phong lan hau la monkey orchid, monkey- like dracula.

          Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Ecuador, Colombia, Peru, Me Tay Co.  Mau hoa gom co mau trang, vang, hong- tim.  Tuy theo loai ta co loai co hoa co hinh mat khi.  Co loai co hinh hai nhi nhu bup- be v.v.

          Cac loai phong lan hau thuong thay la:

-  Dracula gigas o Colombia, Ecuador.

-  Orchis simia o mien nam Anh Quoc, vung Dia Trung Hai, Trung Dong, Nga, cac quoc gia Trung A.

-  Calanthe tricarinata o Nhat Ban, Trung Hoa, Taiwan, (Dai Loan), Hi Ma Lap Son, An Do, Mien Dien, Thai Lan v.v.  Loai phong lan nay co hoa 04 canh mau vang- xanh nhat voi hinh mot hai nhi.

PHONG LAN BACH HAC

Pecteilis radiata

Habenaria radiata

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bach hac la phong lan dat co cu.  Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Tay Ba Loi A, Trung Hoa, Trieu Tien, Nhat Ban o nhung vung am uot.  Cay cao tu 30- 60 cm.  Than yeu, mong nuoc.  La lang, dai mau xanh tuoi.  Hoa mau trang co nhieu tia (radiata) giong nhu doi canh bach hac sap tung bay.

          Ten khoa hoc cua phong lan bach hac la Habenaria radiata hay Pecteilis radiata thuoc gia dinh Orchidaceae.  Thong thuong nguoi ta goi la lan bach hac.  Chung toi dung chu phong lan (orchid) de phan biet voi hoa lan (iris) .  Ten goi thong thuong cua phong lan bach hac la:

Anh                                  Nhat

Egret flower                      Sagisoo

White egret flower  

Egret orchid

          Ten goi Sagisoo cua nguoi Nhat co nghia la ‘Bach Hac Thao’.

          Nguoi Nhat rat qui loai phong lan bach hac nay.  Co phai chang vi ho qui mau trang nhu da qui mau tuyet trang cua nui Fujiyama?  Quoc ky cua Nhat co nen trang.  Chinh giua nen trang la mat troi do. Doi voi nguoi Nhat phong lan bach hac la bieu tuong cua suc khoe, truong tho va su nghiep.    Hoa bach hac la hoa bieu tuong cua khu pho Setagaya o Tokyo.  Do la dau hieu cua Cong Ty Hang Khong Nhat Ban.

PHONG LAN BUOM

Encyclia tampensis

Epidendrum tampensis

Gia dinh:  Orchidaceae

          Can cu vao ten khoa hoc ta co:

-  Encyclia (Enkykleoma- Hy Lap ngu): bao vay quanh vong tron

-  Tampensis:  Tampa (thanh pho o Florida).

          Goi la phong lan buom (diep phong lan) dich tu Butterfly orchid, Tampa butterfly orchid (Phong Lan Buom Tampa) hay tong quat hon la Florida butterfly orchid vi hoa cua loai phong lan nay no nhieu hoa mau vang- xanh xa xa trong nhu mot dan buom dau tren mot nhanh hoa.  Loai phong lan nay goc o Cuba, Bahamas, cac hai dao trong bien Caribbean, Florida, Hoa Ky.  Do la mot loai chum goi co goc phu to nhu mot cai cu.  Re loi rat nhieu.  La moc len tu cai goc giong cu nay.  Mot than cay chum goi moc giua hai la xanh, day va dai mau xanh sam.  Hoa no tren than om yeu nay.  Hoa co 05 canh nho, dai va day tua nhu la mau vang- xanh.  Nhuy nho len nhu hai canh hoa mong mau trang- tim- hong.  Hoa no tu thang 05 den thang 07. 

          Phong lan buom bam vao cac cay rung sat doc duyen hai, hay cay vung dam lay tren cay thong, cay xoi.  Hien nay co luat cam suu tap loai phong lan buom nay de bao ve loai lan nay trong trang thai hhoang da.  Nguoi ta nhan giong phong lan nay bang cach trong bang hot hay bang goc to tua nhu cu. 

XA KHAU PHONG LAN

Pogonia ophioglossoides

Gia dinh:  Orchidaceae

          Xa khau phong lan cao tu 50- 70 cm.  La dai, day mau xanh tuoi, moc giua than phong lan.  Xa khau phong lan rat it la.  Hoa co canh dai mau trang- tim.  Khi no hoa co hinh mieng ran mo rong.  Nhuy hoa to va dai trut xuong mat dat tua nhu cai luoi ran.  Hoa  xa khau phong lan no tu thang 06 den den 10.

          Xa khau phong lan goc o Novo Scotia, Canada, va duoc tim thay nhieu o mien Dong Hoa Ky va tieu bang Wisconsin.  Lan moc gan cac dam nuoc va tren vung dat phen chua.  Hoa xa khau phong lan chong heo tan.  Nhung hoa co huong thom cua trai raspberry.

          Ten khoa hoc cua xa khau phong lan la Pogonia ophioglossoides thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi xa khau phong lan la:

-  rose pogonia

-  snake mouth orchid.

PHONG LAN RUOI SEU

Cranefly orchid

Orchis discolor & nhieu ten khoa hoc khac

Gia dinh:  Orchidaceae

          Seu la mot giong chim  giong nhu con co, chan om va dai leu kheu.  Cranefly la mot loai ruoi thuc su co dang cua con muoi voi nhung cap chan dai leu kheu.  Ten khoa hoc cua con ruoi seu la Tipula paludosa thuoc gia dinh Tipulidae.  Loai ruoi co hinh dang cua loai muoi nay an than, la va re co vi vay noi nao co ruoi seu noi do co bi hu.  Nguoi Anh con menh danh ruoi seu la ‘mosquito hawks’ (muoi chim ung) vi tuong mao hung du cua no nhu loai muoi anopheles gay ra binh sot ret.  Thuc te ‘muoi chim ung’ nay khong an muoi, khong an con trung va khong hai nguoi.  Lan quan cua no la thuc an cua ca duoi nuoc.

          Phong lan ruoi seu goc o Bac My (Hoa Ky, Canada va mot phan Me Tay Co).  No chi co mot la (Tipularia unifolia).  Mat duoi cua la co nhung cham nho mau tim hay toan the mat duoi deu co mau tim.  Mat tren mau xanh tuoi.  La moc vao mua Thu va rung vao mua Xuan tuc la khong giong cac loai la khac rung vao mua Thu.  Hoa dai, nho nhu con ruoi seu. 

          Phong lan ruoi seu co cu an duoc.  Cu co nhieu tinh bot va co huong vi giong nhu huong vi khoai tay.  Chu discolor trong ten khoa hoc cho thay hoa cua loai phong lan nay khong dep vi su ngheo nan ve mau sac cua no.

          Ten khoa hoc cua phong lan ruoi seu la Orchis discolor (con nhieu ten khoa hoc khac) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi phong lan ruoi seu la Cranefly orchid.

PHONG LAN TAI LUA

Diuris brumalis

Gia dinh:  Orchidaceae

          Goi la phong lan tai lua vi hoa cua loai phong lan nay co hinh dang kha ky la:

-   04 canh nho mau vang- hung do

-   02 canh that nho mau xanh tua nhu la o phia duoi 

-   02 canh lon mau vang dinh len cao tua nhu hai tai con lua.  Phong lan tai lua co tat ca 38 loai.  Do la loai phong lan goc o mien tay nam Uc Dai Loi.

          Ten khoa hoc cua phong lan tai lua la Diuris brumalis thuoc gia dinh Orchidaceae.  Nguoi Anh goi la Donkey orchid.  Chung toi dung ten goi thong thuong nay  de dat tua cho loai phong lan dong Diuris la Phong Lan Tai Lua thay vi dich sat nghia la Phong Lan Lua.  Hai canh hoa to dinh len giong tai lua hon la giong con lua.

PHONG LAN PHI NGA

Flying duck orchid

Caleana major

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan phi nga goc o Uc Dai Loi va Tan Tay Lan.  Hoa co hinh con chim hay con vit trong tu the vo canh bay len khong trung.  Hoa co nhieu mau khac nhau: 

-  phan dau con vit mau tim nhat

-  phan canh mau xanh la cay

-  phan than minh cua con vit mau do.

Hoa tro vao mua Xuan va mua Ha (mua Xuan o Uc la mua Thu o Bac Ban Cau va mua Ha o Uc la mua Dong o Bac Ban Cau).

          Ten khoa hoc cua phong lan phi nga la Caleana major (dat theo ten nha suu tap thuc vat George Caley) thuoc gia dinh Orchidaceae.  Ten goi thong thuong cua nguoi Anh thay doi khac nhau tuy theo cai nhin cua tung nguoi:

-  Flying duck orchid (vi thay giong con vit sap vo canh de bay)

-  Cockatoo orchid (vi thay giong con ket- phong lan ket)

-  Bee orchid (vi thay giong hinh con ong bay).  (x. Phong Phong Lan Ophrys apifera- bee orchid trong phan ke tiep) (Phong: con ong)

Nguoi Phap goi la Orchidee canard (Nga phong lan)

          Phong lan phi nga thich hop voi dat cat va thuong thay o ven rung.  Moi cay co tu 01 den 05 hoa.  Vi hoa kha dai va day dac (loi 40 cm) nen trong luong cua hoa kha nang doi voi than phong lan nho va mem.

          Phong lan phi nga tuong doi hiem tren the gioi.  No duoc dua vao danh muc phong lan vao nam 1810.

PHONG PHONG LAN

Bee orchid

Ophrys apifera

Arachnites apifera

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong (Han- Viet) la con ong va mat phong (Han- Viet) la con ong mat.  Phong phong lan la mot loai lan dat co cu.  Cay cao tu 50- 70 cm.  Loai phong lan nay duoc tim thay nhieu o Anh, Ai Nhi Lan, cac quoc gia ven Dia Trung Hai, Tho Nhi Ky, Iran, Trung Dong, Bac Phi.  Than mong nuoc, mem, de gay.  La rong, day mau xanh tuoi.  Hoa mau tim nhat  co:

-  02 canh lon

-  02 canh nho tua nhu hai soi rau an- ten

-  moi hoa (lip) dai mau den nhu minh cua con ong dang hut nhuy hoa.

          Do hinh anh giong con ong ma loai phong lan nay co ten Phong Phong Lan.

          Ten khoa hoc cua phong phong lan la Ophrys apifera.  Nguoi Anh goi la Bee orchid vi hoa co hinh con ong.

PHONG LAN BO CAU

Cap Tu Phong Lan

cap tu: bo cau

Dove orchid

Peristeria elata

Gia dinh:  Orchidaceae

          Phong lan bo cau hay cap tu phong lan la phong lan dat, co cu.  Cay cao loi 2 m; co gai nhon kha dai.  Than cay mong nuoc, mem, mau xanh  Cay thich hop voi vung dat am uot.  Tuy nhien neu thieu nhiet cay khong tro hoa.  Hoa to hao hao giong nhu hoa uat kim huong (tulip) mau trang thanh khiet, 05 canh.  Giua hoa co hinh chim bo cau xoe canh. 

          Phong lan bo cau duoc tim thay nhieu o Uc Dai Loi (Bac Queensland).

          Ten khoa hoc cua phong lan bo cau la Peristeria elata thuoc gia dinh Orchidaceae.   

          Ten goi thong thuong la:

Anh                                  Tay Ban Nha

Dove orchid                      Flor de Espiritu Santo (Hoa Thanh Linh)

Holy Spirit plant

          Hoa phong lan bo cau Peristeria elata rat thom vi co thanh phan hoa hoc: 2- phenylethanol, 2- phenylethy acetate, phenol, 1, 8- cineole.

          Hoa phong lan bo cau la quoc hoa cua xu Panama.

Bai viet tong hop trich tu THE GIOI THAO MOC TU DIEN do tac gia Pham Dinh Lan bien soan