CA LIA THIA PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

CA LIA THIA

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Viec chuan bi cho dai bieu Ca Lia Thia len thuyet trinh rat ton kem va mat nhieu thi gio.  Doi khuan vac Nguu toc phai khieng len but thuyet trinh dai dien Ca Lia Thia, mot lao Ca Xiem mac quan ao xanh do sac so, nam trong mot bon nuoc.  Doi am thanh Hoang Yen va Bach Yen lam viec can thang  vi lao Ca Xiem noi tu duoi nuoc vong len rat kho nghe.  Chi Vet huy dong mot doan nu thong dich vien quoc te thuoc gia dinh Ket, Nhong, Cuong, Sao de thong dich noi dung bai thuyet trinh cua lao Ca Xiem ra Thu ngu, Tru ngu, Hau ngu, Ho ngu, Bao ngu, Su Tu ngu, Te Giac ngu, Ha Ma ngu, Tuong ngu, Ma ngu, Ngac ngu, Xa ngu v.v.

          Duoi hoi truong mot dai dien Dieu toc co ve buc doc.  Ong ta lam bam trong mieng: “Thang nay nho ma lon loi dang ghet.”

          Dai bieu Ca Lia Thia yeu cau gian nhac Ve va De tam ngung hoat dong de ban nhac Betta hoa tau ban Song Nuoc Mekong va Dong Menam Men Yeu.

          Gian nhac Betta vua cham dut ban Dong Menam Men Yeu thi lao Ca Xiem tu duoi day ho cat tieng doc bai tham luan ve toc Betta cua ong ta.

****

          Nguoi Viet Nam goi chung toi la Ca Lia Thia.  Cung co nguoi goi la Ca Thia Thia.  Chung toi la Ngu Vo Si mac vo y xanh, do, vang sac so.  Chung toi song khap cac vung song nuoc co khi hau nhiet doi, ban nhiet doi hay khi hau dai duong.  Chung toi song duoi cac ruong lua, o nhung vung nuoc chay cham hay nhung ao ho khong thong thuong voi song hay suoi.  Ca Lia Thia duoc xem la Ca hieu chien duoc nuoi duong de da do.   Theo cach goi ten cua Viet Nam ta co ba loai Ca mang ten Ca Lia Thia:

1.  Ca Lia Thia Ta tuc Ca Lia Thia bat trong nuoc.  ‘Ta’ o day la ‘nuoc ta’ tuc nuoc Viet Nam.  Thuong thuong Ca song duoi ruong hay o nhung vung nuoc phen.  Ca Lia Thia ta nho con; mac ao quan mau vang; hai vi mau do tham; ky va duoi mau xanh va do.  Vi Ca mau vang nen nguoi ta con goi la Ca da Bo.  Kinh nghiem cua nguoi da Ca cho thay Ca da Bo khong phai la nhung Ngu Vo Si danh tieng.  Dieu kien song cua cac anh ay ngheo nan.  Moi truong song khong doi hoi su phan dau tich cuc.

2.  Ca Lia Thia Tau thuc te khong dung nghia la Ca Lia Thia.  Do la cac anh chi Ca mat to, bung bu, duoi dai va rong.  Cac anh chi nay cham chap va hien hoa khong thich gay su voi ai ca.  Cac anh chi Lia Thia Tau nay duoc xem nhu goc o ben Tau.  Anh chi an manh lam.  Than hinh nang ne va di chuyen cham chap.  Quan ao cua anh chi mac rat dep.  Khi thi quan ao vang.  Khi thi do- trang.  Luc thi den- trang.  Quan ao mau nao trong cung dep mat.  Nhieu nguoi khong chiu goi cac anh chi ay la Ca Lia Thia Tau vi ho khong thuoc giai cap Ngu Vo Si.  Co nguoi chi goi cac anh chi ay la Ca Tau khong biet co phai que quan ben Tau hay khong chi biet rang cac anh chi ay nam trong chai lo trong cac tiem ban ho ca, rong bien va Ca canh cua nguoi Tau.  Cac anh chi ay thuong song chung ho voi cac anh chi Ca mau khac nhu thuong thay trong cac ho Ca canh o Hong Kong.  Nguoi Anh goi cac anh chi mat loi, bung bu va ao quan luom thuom nay la Goldfish (Carassius auratus; g.d:  Cyprinidae).  Nguoi Viet Nam thuong che nhao nhung nguoi luoi khong ra luoi, hang say khong ra hang say; nhut nhat khong ra nhut nhat; can dam khong ra can dam; dan than khong ra dan than ma thao chay khong ra thao chay la nhung nguoi lo lung con Ca vang.

3.  Ca Phuong la Ca Lia Thia an mac rat dep.  Ao quan sac so va rong thung thinh.  Ky, vi, duoi dai mau do ruc.  Ca Phuong thuoc giai cap Ngu Vo Si nhung khong duoc loai nguoi dung trong cac cuoc dau vi cach an mac ruom ra va luom thuom cua cac anh ay.

4.  Ca Xiem la loai Ca da to lon goc o Xiem.  Nguoi Viet Nam goi la Ca Xiem vi nguon goc Xiem La cua no.  Nguoi Anh cung goi tuong tu Siamese fighting fish (Ca da Xiem La hay Ca Lia Thia Xiem).  Ca Xiem duoc tim thay nhieu tu tinh cuc bac Thai Lan nhu Chiang Rai xuong tinh Phang Nga o phia Tay Nam huong ve Ma Lai.  Cac nha dong vat hoc Tay Phuong ban cho dong ho Ca Xiem ten khoa hoc Betta splendens (ten cu Micracanthus marchei) thuoc gia dinh Osphronemidae.

Ten goi thong thuong la:

Anh                                  Thai Lan                Viet Nam

Siamese fighting fish          Ikan beta                Ca Xiem

Betta fish                          Pla-kad

          Loai nguoi cho rang dong Betta chung toi rat hung du.  Ho liet chung toi vao dong vat an thit song va de trung.  Thuc an duoc ua thich cua chung toi phai co chat thit va trong do hot ga.  Chung toi an trun huyet, lan quan, rong, re luc binh, re beo.  Loai nguoi che chung toi vi an thit ca con cai minh!  Ho cung che chung toi vi canh:

Ca lon nuot ca be.

Trong trang thai hoang da chung toi bi cac Ca lon khung bo.  Chim muong, Chon Cao, Meo khong ngung de doa.  Khi bi loai nguoi bat dem ve nha ho nhot chung toi trong mot  cai chai cat o co chai hay trong mot cai khap, cai lu nho day thuc an nhu rong, beo va luc binh.  Moi khi thay nuoc nguoi ta dung mot cay vot lam bang vai hay vai mung vot chung toi ra mot cai chau day nuoc noi chung toi tam nghi vai tieng dong ho truoc khi tro ve noi cu tru cu.

          Tuoi tho trung binh cua Ca Lia Thia chung toi xe dich tu 02 den 03 tuoi.  Tuoi tho toi da la 05 tuoi.  Trong truong hop phai ra dau truong tuoi tho khong the doan truoc duoc. 

          Ca Lia Thia chung toi la dong vat de trung.  Ca duoc 03, 04 thang tuoi thi bat dau co nguoi yeu.  Nguoi ta lua mot Ca Lia Thia nam khoe manh de giao tinh voi mot Ca Lia Thia nu cung duoc tuyen giong ky luong.  Ca Lia Thia Nam va nu phan biet qua:

-  chieu dai: nam thuong dai tu 05- 07 cm (tuy theo giong Ca) va nu dai loi 04- 05 cm

-  mau quan ao Ca Lia Thia nam sac so va dam hon quan ao cua cac chi.  Quan ao Ca ta mau vang da Bo.  Quan ao Ca Phuong rong va dai, mau do- tim.  Quan ao Ca Xiem mau xanh la cay hay xanh duong sam.  Vi mau do; ky mau xanh- do.

-  ky, vi va duoi cua Ca Lia Thia nam dai va mau sac dam hon ky, vi va duoi cua Ca Lia Thia nu.

-  Ca Lia Thia nu khong dau da.  Nhan xet nay co the sai doi voi Ca Xiem nu.

          Ca Xiem nam vua hieu chien vua hung bao trong ngay hop hon.  Chinh cac anh phai lam o tren mat nuoc bang bot nuoc nho trang tinh (bubble nest).  Cac chi Ca co ve then thung va lo so trong cuoc gap go voi ke khac phai xa la nay.  Cac chi bo chay quanh o.  Cac anh Ca Xiem duoi theo va co khi hanh hung cac chi de noi sau cuoc ai an vi, vay cua cac chi bi tray trua.  Khi cac chi ngung chay va dau truc xuong day ho, mot dau hieu chap nhan tinh yeu, cuoc ai an bat dau.  Trong luc giao tinh trung rung.  Cac anh phai dung mieng dop trung khong cho trung chim xuong day lu hay hu.  Xong trung duoc len o.  Cuoc ai an co the keo dai hang gio.  Sau do cac anh Ca Lia Thia cha  duoi cac Ca me tranh xa o.  Neu khong Ca me se an het trung!  Tinh mau tu cua Ngu toc kem lam thua qui vi.  Tu gio phut nay  Ca cha san soc trung trong o.  Khoang 36- 48 tieng dong ho sau trung no ra nhung au nhi nho nhu cong chan nhang va khong co mau sac ro ret.  Suot thoi gian cham soc trung Ca cha nhin doi.  Sau khi trung no nguoi ta vot Ca cha ra.  Neu khong lai xay ra tinh trang Ca cha an Ca con.   Moi chi Ca Lia Thia sinh loi 100- 150 trung.  Khoang 100 ngay sau khi no Ca con truong thanh va co hinh hai va mau sac nhu cha me cua ho.  Ca Lia Thia  nam bat dau dau da nhau trong lu. 

          Ca da duoc cham soc suc khoe va duoc bao ve an ninh chat che vi bon Bich Ho hay dung duoi de cau Ca de an.  Ca da hieu chien can duoi va bi giut len khoi mat nuoc trong chai de lam moi cho Bich Ho tuc bon Than Lan trong nha cua loai nguoi.  Loai nguoi nuoi Ca da trong mot cai chai rong rai dat o noi khong choi anh sag mat troi.  Ho dung mot tam giay cung  khong cho cac Ca da gap mat nhau de da bong vao chai lam ta mo.  Ho cho Ca da an thuc an bo duong de Ca khoe manh nhung khong cho beo phi de tro nen cham chap khi dau da.  Thuc an bo duong gom trong do hot Ga, trung huyet, lan quan, au trung cua gia dinh nha Muoi.  Trong nuoc mua co trung Muoi no ra lan quan lam thuc an cho Ca Lia Thia.  Nguoi ta cung dung xac mia  cho vao lu nuoc de Muoi sinh trung hau co lan quan.  Ca Xiem la vo si nha nghe nang can.  De bao ton suc khoe, loai nguoi co lap cac anh Ca Xiem khong cho thay mat nguoi dep Betta.

          Da ca la mot thu giai tri va co bac duoc tim thay o cac quoc gia A-Phi va Chau My La Tinh.  No cung duoc tim thay o cac thanh pho lon o Hoa Ky nhu Atlanta, Los Angeles, New York noi co cong dong nguoi A Chau hay Hispanic.  O Hoa Ky, Chile da Ca duoc xem la bat hop phap.  Noi da Ca rat on ao.  Da Ca tro thanh mon co bac vi nguoi ta ca do  Ca thang va Ca bai.  Du luat phap ngan cam, tren thuc te da Ca van thinh hanh o vai quoc gia A Chau va Chau My La Tinh.

          Ca Xiem rat gan da.  Mot tran da Ca Xiem co the keo dai vai tieng dong ho.  Ca an vi, vay cua nhau trong luc dau da.  Co khi ca hai doi thu deu mu loa, ta mo nhung hai doi thu van dau mo vao nhau co buoc doi phuong phai dau hang bang cach bo chay. 

          Da Ca Xiem co vai bat tien doi voi nguoi nuoi va da ca.  Vi:

a.  mat nhieu thi gio

b.  sau tran dau Ca thang va Ca bai deu tan tat

Vi nhung bat tien nay nguoi ta thich da Ca ta hon la da Ca Xiem.  De co Ca ta manh khoe va to lon nguoi ta tim cach lai giong Ca ta voi Ca Xiem. 

          Da Ca, da Ga, da De la thu vui cua cac dan toc A Chau va Chau My La Tinh.  Ca Xiem, Ga Noi, Ga Tre, Ga Co, De Than, De Lua, De Ut Tien deu la nhung dong vat be nho nhung hieu chien va hieu thang.  Ca, Ga, De thang tran nao cung an thit hay uong mau dong loai cua minh.  Doi khi dong loai ay  cung chung huyet thong voi ho nghia la cung cha, cung me va cung o, cung bay, cung dan.

          Thua qui vi, loai nguoi tham hiem lam.  Ho cho Ca Xiem vai con lan quan hay trun huyet de bat cac anh ay dam da den tray vi, troc vay, mu mat, ta mo.  Ke thang, ke thua deu khong con gia tri loi dung.  The la ho lieng dong ho Betta ra ngoai de nuoi ga.  Cho Ga an xong ho gay ra canh:

Ga nha boi mat da nhau

trong cong dong Ke toc.

          Loai nguoi bat Dieu toc nhot trong long, bo Ngu toc trong chau.  Cai long la nguc that cua Chim va cai chau la kham duong cua Ca.  Ho thua biet nhu vay.  Ho van ho hao Tu Do khi noi:

Ca chau, chim long.

Nhung ho van muon co nhieu nguc that de giam cam muon loai dong vat chung ta.  Do la su ich ky va mau thuan cua loai nguoi.  Ho muon duoc TU DO nhung ho lai thich giam cam nguoi khac.

          (Duoi hoi truong co tieng vo tay vang doi.  Su Tu, Cop Ran, Beo, Gau va Mang Xa lanh lung nhin lao Ca Xiem.  Lao Ca Xiem sua lai cap ca vat do va cap kieng dac biet danh cho Ngu toc roi tiep tuc doc tham luan).

          Thua qui vi, chung toi qua nho be de dai dien cho Ngu toc tren dien dan nay.  Chung toi xin man phep noi so qua toi ac va su kieu ngao cua loai nguoi trong viec tan sat Ngu toc.  Cac anh Ca lon ngoai bien khoi bi loai nguoi ban giet mau nhuom do ca dai duong.  Thit cac anh ay duoc ban de nha hang lam mon steak.  Cac loai Ca nho thi lam mam nem, mam bu- hoc hay lam nuoc mam.  Ho day dua va chet ra rut duoi anh nang thieu dot cua mat troi mien nhiet doi va duoi do man kinh hoang cua nhung lop muoi day dac.  Ngu toc nuoi loai nguoi nhung loai nguoi khong ngung che bai, khinh miet dai gia dinh Ngu toc voi nhung cau chua chat nhu:

Ca lon nuot ca be

Ca khong an muoi ca uon.

Ca luy vi moi.

Ca me mot lua

Ca nam tren thot

Ca say la ca lon

Ca me de ca chep.

Ca doi bang dau.

Ca thoi ran xuong.

Qui vi dung voi phan ung truoc nhung loi le khinh miet cua loai nguoi doi voi cong dong dong vat chung ta.  Thuc su nhung loi noi ay phan anh tron ven nhung gi ma loai nguoi da lam trong cong dong cua ho.  Ho ha khong goi nhung nguoi dai tham nhung cua ho la Ca Map?  Xa hoi loai nguoi la xa hoi co to chuc nhung co phai do la xa hoi hoan bich khong?  Chuyen ay ho ro hon chung ta.

          Du sao loai nguoi cung co tri khon khi ho dung hinh anh cua Ngu toc de tao suc manh, su khon ngoan va hanh phuc cho minh voi nhung cau:

Ca manh vi nuoc.

Ca ca o vuc sau.

Ca nuoc sum vay.

Ca nuoc duyen ua.

Rieng ve toc Betta chung toi ca dao Viet Nam co cau:

Chim quyen an trai nhan long,

Lia thia quen chau, vo chong quen hoi.

          Tuoi tho trung binh cua Ca Lia Thia chung toi xe dich tu 02 den 03 tuoi.  Ngay khi duoc 04 thang tuoi chung toi da duoc huan luyen Ngu vo thuat.  Khong biet tien can nghiep chuong cua dong toc Betta nhu the nao ma phai dam da nhau vo tan.  Tuoi gia khong yen than.  Ao quan rach nat, minh day vet theo, vi vay tray trua, than hinh day ghe lo.  Mo bi ta dau nhuc den noi gap lan quan cung khong con muon an.  O tuoi yeu nu phai Betta thi bi co lap de lo luyen tap cach can xe doc hiem.  Mieng khong phai de an ma de can xe nhung vo si dong Betta.  Bay gio mieng dung de an thi lai an khong duoc.  Lua tinh nguoi lanh thi bi loai nguoi cuong bach chung song voi nhieu goa phu dong Betta de truyen tu luu ton tong toc Betta.  Doi la the!  thua qui vi.

          Truong lao Ca Xiem Chiang Rai, Tiem La Hoc.