NĂM THÂN NÓI CHUYỆN KHỈ PHAM DINH LAN, F.A.B.I và HÀ MÃ PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

NĂM THÂN NÓI CHUYỆN KHỈ

PHAM DINH LAN, F.A.B.I

david pham
to Anh, anh, Cai, Cai, Catherine, Che, Chi, Chien, Chieu, Cung, Diem, Duc, Duoc, Duong, Dzung, Ga, Hieu, Hung, Hung, Khanh, Khoa, khuong, Ky, Lam, Lich

Cac em than men,

Men goi cac em bai viet ve nam Than.  Bai nay duoc danh dau tren art2all.net.  Thong bao cho cac em Bui Quy, Nguyen Thap, Nguyen The Sang biet.  Thy Nam co the doc bai khong dau hay vao site tren doc  vi muon biet dac diem cua tuoi Hau.

Van Su Lanh trong Nam Moi

Thay Lan

phamdinhlan (david)

http://art2all.net/tho/phamdinhlan/phamdinhlan_namthannoichuyenkhi.html

NĂM THÂN NÓI CHUYỆN KHỈ

PHAM DINH LAN, F.A.B.I

          Nam 2016 la nam Binh Than tuc nam con Khi.  Ten goi Han- Viet cua Khi la Hau.

          Nhan luc the gioi sap chao don nam Binh Than chung toi xin trinh bay vai net tong quat ve Hau toc.

THAN THE VA THAN THUOC CUA KHI

          Khi la loai dong vat co vu, co xuong song, co mau do va sinh con.  Ve hinh dang Khi la dong vat co hinh dang giong nguoi hon ca.  Khi di hai chan, dung tay de du bay tren cay hay cam sao de hai trai cay.  Ban tay Khi co 05 ngon; ban chan cung co 05 ngon nhu loai nguoi.  Khi cai cung co kinh nguyet!  Khi co tri thong minh hon cac loai thu vat khac.  Loai nguoi thuan hoa chung va huan luyen chung bieu dien trong cac ganh hat xiec. 

          Khi chua hoan toan giong nguoi vi co nhieu long, co duoi, khong biet noi cung khong co chu viet.  Cung co loai Khi to lon khong co duoi nhu duoi uoi, da nhan, tinh tinh v.v..

          Co tren 200 loai khi khac nhau tren the gioi.  Khi song tren cay, trong rung, tren dong co o mien nui rung Nam A, Dong Nam A, Phi Chau Trung My va Nam My.  Khi cung song duoc o vung lanh co tuyet nhu mien nui o Nhat va tren day Hi Ma Lap Son.  Au Chau, Bac My va Uc Dai Loi khong co khi trong trang thai hoang da.

          Co loai khi co duoi (monkey) va loai khi khong duoi (ape).  Khi co duoi rat nhieu.  Chung thuoc cac gia dinh Cebidae, Callitrichidae, Aotidae, Pitheclidae, Atelidae va dong dao nhat la gia dinh Cercopithecidae.

          Cac loai Khi co duoi quan trong la:

1.  Khi guenon goc o vung gan sa ma Sahara.  Loai khi guenon (tieng Phap co nghia la con khi cai) co long co mau do, xam, xanh, vang  Khi guenon co long xanh mang ten khoa hoc Cercopithecus mitis.

2.  Khi mangabey nhu Cercocebus atys co bo chan may mau trang duoc tim thay nhieu o Senegal, Ghana.  Khi mangabey co hai dong lon: dong Cercocebus va dong Lophocebus.

3.  Khi macaque nhu Macaca sylvanus duoc tim thay tu quan dao Nhat Ban sang tan cac nuoc Trung A.

4.  Khi baboon dong Papio nhu Papio cynocephalus  co long vang; Papio anubis co long mau o-liu v.v.

5.  Khi colobus co long dai mau trang va mau den pha lan nhau.  Khi Colobus guerera khong co ngon tay cai.  Khi con sinh ra mau trang dan dan co long den moc xen lan voi long trang.

          Cac loai Khi khong co duoi gom co:

-  con tinh tinh (chimpanzee) Pan paniscus, gia dinh Homnidae.

-  con vuon (gibbon) thuoc dong Hylobates va Symphalangus va gia dinh Hylobatidae

-  da nhan (gorilla) Gorilla gorilla, gia dinh Homnidae

-  duoi uoi (Orang- utan) Pongo borneo, gia dinh Homnidae

          Cac loai Hau to lon va khong duoi nay duoc tim thay nhieu trong rung Dong Nam A, Nam A, Phi Chau va Nam My nhiet doi.

          Loai Khi co duoi nho con hon loai khi khong co duoi.  Loai khi soc Samiri ustus, gia dinh Cebidae can nang loi 1 ki-lo.  Trai lai da nhan duc co the cao gan 2 m va nang tu 70 ki-lo den 180 ki lo.  Duoi khi co the dai den 91 cm tuc la loi 03 feet.  Duoi Khi giup cho Khi giu thang bang khi leo treo.  Khi dinh duoi nhu la mot su bay to uy quyen, su hai long hay khong hai long. Loai vuon co tay dai nen du bay tren cay rat gioi.

          Khi an la cay, khoai, cu, chuoi, cac loai trai cay trong rung, hot, trung chim, cac loai con trung v.v.

          Khi co duoi tu 4 den 6 tuoi bat dau bat cap va sinh con.  Thoi ky mang thai keo dai loi 05 thang.  Thoi gian mang thai dai hay ngan tuy thuoc vao giong Khi. 

          Da nhan cai bat cap khi duoc 06 hay 07 tuoi.  Da nhan duc lam cong tac truyen giong khi duoc 09 hay 10 tuoi.  Thoi gian mang thai cua da nhan xe dich tu 250 den 290 ngay tuc 08 thang 10 ngay hay 09 thang 20 ngay (hon ca thoi gian mang thai cua loai nguoi: 09 thang 10 ngay).  Cu moi 04 nam da nhan moi bat cap mot lan.

          Nhu loai nguoi thong thuong Khi hay da nhan chi sinh mot con ma thoi.  It khi xay ra tinh trang sinh doi hay sinh ba.  Loai vuon ngay cang hiem dan vi suot qua trinh song vuon chi bat cap mot lan va moi lan sinh cung chi co mot con ma thoi!

          Tuoi tho cua Khi co duoi ngan hon tuoi tho cua loai Khi khong co duoi.  Tuoi tho thuong thay cua Khi co duoi xe dich tu 10- 20 tuoi tuy theo tinh trang song hoang da hay bi giam cam trong nha hay trong so thu.  Khi song hoang da co tuoi ho ngan hon Khi bi giam cam vi khong duoc an uong day du, khong co nguoi cham lo thuoc men va bi cac loai da thu de doa. 

          Tuoi tho cua loai da nhan hay tinh tinh co the den 40, 50 tuoi trong cac so thu.  Ke thu cua Hau toc la cop, beo, su tu, cho soi, dieu toc v.v.  Ke thu dang so nhat doi voi chung van la loai nguoi.  Loai nguoi dot rung lam ray, thu hep khong gian sinh ton cua Hau toc.  Loai nguoi san ban Khi de an thit, an oc Khi, ban mat, xuong cot Khi.  Tin do Hoi Giao bi ngan cam khong an thit khi.

          Xa hoi Hau toc la xa hoi da the, trong nam va trong lao nien.  Hau toc song tung dan duoi su chi huy cua mot con Khi duc lon tuoi va day uy quyen.  Con khi duc nay la chong cua nhieu con Khi cai trong dan.  Con khi duc uy quyen nay ngan chan khong cho Khi cai trong dan giao tinh voi Khi duc khac dan.  No cung ngan chan bang suc manh cua ham rang va mong vuot cua no ngan can khong cho Khi duc trong dan giao tinh voi Khi cai.  Khi me rat thuong con va cham soc Khi con rat chu dao.  Khi duc con lon len bo dan di song co don va phieu bat nhu la mot su phan khang ngam chong con Khi duc gia day uy quyen trong dan va doc quyen trong cong tac truyen giong.

HAU TOC TRONG XA HOI LOAI NGUOI

          O Viet Nam nhung nguoi danh xe ngua deu nuoi Khi o chuong ngua de rut phong (?).  Khi duoc dung trong cac ganh xiec.  Khi coi xe dap.  Khi danh trong.  Khi nhay mua Khi nhay vong lua.  Khi van nhac v.v.

          Da nhan co hinh dang va co the giong nguoi.  Vao the ky XIX Darwin (1809- 1882) dua ra thuyet tien hoa duoc cac mon do chu nghia Marxism dua vao do de giai thich nguon goc cua con nguoi tu con vuon nguoi thanh nguoi qua qua trinh lao dong.  Cac nha khoa hoc ngay nay cho rang loai khi macaque co vi khuan Herpes B Virus va loai da nhan co vi khuan SIV (Simian Immunodeficiency Virus).  Ngay nay nguoi ta dung Khi va da nhan trong cac phong thi nghiem de thi nghiem thuoc va nghien cuu tam ly.  Nguoi ta day cho da nhan biet xin thuc an, bam cac dau hieu tren computer va thi hanh nhieu dieu chi dan khac.

          Tu nam 1948 Hoa Ky da dua Khi Albert I len khong gian bang hoa tien V2.  Albert I bi chet ngop.  Albert II la con Khi dau tien len khong gian va tro ve trai dat an toan nam 1949.  Nam 1959 mot Khi soc cai ten Baker duoc du hanh 1,700 M tuc 2,856 km tren khong gian va tro ve trai dat an toan.  Hau thi Baker chet nam 1984 va duoc chon o Trung Tam Khong Gian va Hoa Tien Huntsville, Alabama.  Do la su doi xu vo cung nhan hau doi voi loai vat tung phuc vu cho nganh Khong Gian Hoa Ky trong khi da so ngon tu cua nhan loai danh cho Hau toc deu mang mau sac khinh miet, biem nhe tham chi con an oc tuoi cua loai dong vat co hinh dang va cau truc co the giong loai nguoi de con vat chet trong dau don kinh hoang.  Nam 1967 Phap thanh cong trong viec dua Khi cai Martine len khong gian.  Khong biet vi sao nhung con Khi duoc dua len khong gian deu la Khi cai.  Su chiu dung cua Khi cai cao hon Khi duc chang?

          Trong Dong Y nguoi ta dung xuong Khi de nau cao.  Khong nghe ai khen thit Khi.  Trai lai nguoi ta rung minh khi thay lam thit Khi vi, sau khi cao sach long, con khi giong nhu mot dua be 6, 7 ki- lo.  Nhung moi duoi uoi duoc xem la mon an cau ky va qui hiem trong Bat Tran tuc tam mon an qui.  Do la: 1. gan rong (?) 2. tuy phuong 3. cha cu 4. bao thai beo 5.  duoi ca gay (ca chep) 6.  tay gau 7. moi duoi uoi 8. nhuong heo con.  O Trung Hoa nguoi ta truyen tung viec an oc Khi uong tram ma tra de duoc bo duong.  Cach an ghe ron va day ac tinh nay tung co trong mot nha hang noi tieng o Cho Lon.

          Khi song tu do trong cac den o An Do.  Khi xam  voi mat va tai den Hanuman langur mang ten khoa hoc Semnopithecus hector duoc xem la loai Khi thieng.  Du vay, khi bi doi nguoi ta cung an thit chung va dung xuong cot chung lam bua!

          Trong truyen Tay Du Ky co Sun Xing Zhe (Ton Hanh Gia) la nguoi Khi nong nay, hieu dong gay nao dong ca Thien Dinh.  Nang no va hieu dong Ton Hanh Gia  luon luon bi Chen Hsuan Tsang (Tran Huyen Trang) trung phat vi thieu ky luat.  Do la y tuong nghich Thien cua tac gia Tay Du Ky voi nhan vat mang hinh hai Hau toc nay.

          Tuong Ba Con Khi Khon Ngoan duoc dat o den Tosho- gu o Nikko, Nhat Ban Ban .  Ba con Khi Khon Ngoan do tuong trung cho triet ly Tam Khong cua ba con Khi:

-  Khi Mizaru bit mat de khong thay dieu xau

-  Khi Kizaru bit tai de khong nghe dieu xau

-  Khi Iwazaru bit mieng de khong noi dieu xau

          Truoc kia nha in Pham Van Thin o Sai Gon co in chuyen Bach Vien Ton Cac.

          Hau toc khong co vai tro quan trong trong ngon ngu Viet Nam.

          Nguoi ta vi nhung dua tre cuoi gion lien mien voi khi va duoi uoi.

          Nguoi gay det, xuong xau, mat teo ma hop duoc vi voi con ‘Khi gia’ hay ‘Khi chet kho’.

          Nguoi nhan mat nhiu may vi dau don bi vi voi canh ‘khi an ot’.

          Tre nit chay nhay lang xang duoc vi voi ‘khi mac phong’.

          Nuoi nguoi phan phuc trong nha nguoi ta noi:

Nuoi ong tay ao,

Nuoi khi dom nha.

voi y nghia tuong duong voi cau:

To set a fox to keep one’s geese.

          Nhung chu ‘khi kho’, ‘khi moc’, ‘khi cui’, ‘do khi dot’ deu khong co nghia tot  va nghiem chinh mong moi.  Vung xa xoi, heo lanh  it nguoi lai vang thi goi la vung ‘khi ho co gay’.  

          Trong tieng Anh nhung tu Monkey hay Gorilla cung khong co nghia tot dep gi.

          Bi binh AIDS loai nguoi cung qui toi cho Hau toc la kho chua chap vi khuan gay ra binh hiem ngheo nay.  Nguoi ta cung so bi Khi can nhu bi cho dien can vay.

          Vao the ky XIV thai thuong hoang Tran Nghe Ton thieu sang suot de cho Le Qui Ly (Ho Qui Ly sau nay) chi phoi chanh truong khien cho nha Tran bi suy yeu.  Tuong truyen rang mot hom Tran Nghe Ton nam chiem bao thay dong chu Bach Ke Xich Chuy (Con Ga Trang va Con Khi Mom Do).  Tran Nghe Ton hieu rang Le Qui Ly la con Khi mom do dom ngo ngai vang cua nha Tran.  Thai Thuong Hoang Tran Nghe Ton tuoi Dau bieu tuong boi lau Bach Ke.  Nam 1400 Le Qui Ly doat ngoi nha Tran va lap ra nha Ho (1400- 1407).

          Trong Thien nguoi ta thuong nhac den Tam Vien Y Ma tuc la tam xao dong nhu Khi nhay nhot lung tung va y di chuyen nhu ngua phi.

          Trong thien van hoc co cum may Dau Khi (Monkey’s Head Nebula- Thu Hau Van) duoc tim thay trong chom sao Orion.

          Trong thuc vat hoc co vai loai thao moc mang ten goi co chu monkey (Hau; Khi) nhu:

-  Monkey jack: Mit Hau Artocarpus lakoocha

-  Monkey nut: Dau Phong Arachis hypogaea

-  Monkey orchid hay Monkey- like dracula: Phong Lan Hau Massaevallia simia

-  Monkey pot tree:  Cay Noi Khi Lecythis pisonis

-  Monkey tail tree:  Cay Thong Chile Araucaria araucana

-  Monkey’s pawn:  Thach Tung Chan Khi Lycopodium cernum

-  Monkey’s tail:  Hoa Hue Hau Vi Xerophyta tetinervis

-  Monkey’s bread:  Cay Baobab Adansonia digitata

-  Monkey pod:  Cay Me Tay Pithecellobium  saman

                    Hau la ten Han- Viet cua Khi.  Hau la mot ho o Trung Hoa.  Hau la mot trong ngu tuoc qui toc duoi che do quan chu:  Cong, Hau, Ba, Tu, Nam.  Thoai Ngoc Hau la hau tuoc Nguyen Van Thoai.

          Trong de 40 con Khi mang so 23 sau chim bo cau so 22 va truoc con ech so 24.

          Nguoi co mat giong Khi thi khong dep nhung nguoi co tuong Hau tat duoc phu qui, tieng tam.  Nguoi co tay dai nhu tay vuon la nguoi giau co, quyen cao chuc trong.  Mac Dinh Chi dau trang nguyen tuc thu khoa trong khoa thi dinh nam 1304 la nguoi co tuong Hau.  Tuong Truong Chi Dong thoi nha Man Thanh la nguoi co tuong Hau.  Ong co nhieu tai nang, thich an trai cay uong ruou va dac biet khong the thieu phu nu mot dem!

          Trong 12 con giap Khi dung sau Mui (De) va Dau (Ga).  Nam Con Khi duoc goi la nam Than.  Nguoi sinh nam Than thuong co don trong gia dinh, ly biet trong dong ho va thuong co tren mot nguoi phoi ngau (vi ly di, ly than hay sinh ly tu biet v.v.).  Nang nhat ve mat nay la Canh Than.

          Nam Than la nam Duong (+).  Trong chu ky 60 nam co 05 nam Than:

NAM                                                     HANH           MAU SAC

Giap Than:  1884, 1944, 2004, 2064      Thuy             Den

Binh Than:   1896, 1956, 2016               Hoa              Do

Mau Than:    1908, 1968, 2028              Tho              Vang

Canh Than:   1920, 1980, 2040              Moc              Xanh

Nham Than:   1872, 1932, 1992, 2052   Kim              Trang

Tuoi Than hop voi tuoi Ti (Chuot), Thin va khong hop voi tuoi Dan, Hoi, Ty.   

BIEN CO LICH SU TREN THE GIOI VAO NAM THAN

1908: Bieu tinh chong suu thue o Quang Nam, Quang Ngai, Binh Dinh, Phu Yen, Thua Thien; Phan Chau Trinh bi an tu hinh (khong hanh quyet vi co su can thiep cua Hoi Quoc Te Nhan Quyen); Tran Qui Cap bi xu chem mac du ong khong tham gia cuoc bieu tinh o Quang Nam nam 1908 (day hoc o Nha Trang);  kieu xe hoi Model T  cua Henry Ford; cac tuong lanh tre Tho Nhi Ky buoc quoc vuong nuoc nay tu  chinh hien phap va tien toi viec ky nghe hoa xu so va the tuc hoa chanh quyen.

1920: Lien Doan Cu Tri Phu Nu Hoa Ky duoc thanh lap; tac pham Main Street cua Sinclair Lewis va This Side of Paradise cua Scott Fitzgerald; Red Scare:  cac dang vien Cong San, vo chanh phu (anarchists) va cap tien bi bat o Hoa Ky; hiep uoc Sevres (Dong Minh- Tho Nhi Ky); hiep uoc Trianon (Dong Minh- Hung Gia Loi).

1932:  Bao Dai ve nuoc sau 10 nam du hoc o Phap; tong thong Phap Paul Doumer (1857- 1932), cuu toan quyen Dong Duong, bi am sat chet; Nhat thanh lap Man Chau Quoc (Manchukuo) va dua Pu Yi (Pho Nghi), vi hoang de cuoi cung cua nha Thanh (Qing) ve lam vua.

1944:  Nan doi o Bac Bo Viet Nam; cuoc do bo Normandy cua quan Dong Minh; Paris duoc giai phong; hoi nghi Dumbarton Oak (21-08 den 07-10-1944) o Washington DC de ban ve mot to chuc quoc te dam bao an ninh va hoa binh the gioi thay the Hoi Quoc Lien.  Do la To Chuc Lien Hiep Quoc thoi hau de nhi the chien thu hai.

1956:  cuoc cai cach ruong dat dam mau o mien Bac; cuoc dan ap nong dan Quynh Luu noi day; xe tang Nga dan ap cuoc dau tranh doi tu do cua nguoi Ba Lan va Hung Gia Loi; Do Thai chiem ban dao Sinai; Anh va Phap kiem soat kinh dao Suez; hien phap Viet Nam Cong Hoa; chanh phu Sai Gon tu choi to chuc tong tuyen cu; Phong Trao Tram Hoa Dua No o Trung Quoc; Nhan Van Giai Pham o mien Bac Viet Nam.

1968:  Bien co nam Mau Than o Nam Viet Nam; tau USS Pueblo cua Hoa Ky bi Bac Han bat giu; tien si Martin Luther King va Robert Kennedy, em cua tong thong John F. Kennedy, bi am sat chet; tong thong Johnson khong ra tai tranh cu.

1980:  Hoa Ky doan giao voi Iran; 06 nhan vien su quan Hoa Ky  vuot khoi Iran nho su giup do cua Canada; Hoa Ky tay chay The Van Hoi Moscow; chu tich CHXHCNVN Ton Duc Thang chet;  Ronald Reagan dac cu tong thong Hoa Ky;  chien tranh Iraq- Iran; nha doc tai Somoza bi lat do o Nicaragua.

1992:  Bao dong cua nguoi Da Den o Los Angeles sau khi nhung canh sat danh Rodney King duoc trang an; Bill Clinton dac cu tong thong Hoa Ky; Nhat xin loi Dai Han ve viec cuong bach phu nu Han lam no le tinh duc trong de nhi the chien; tong thong Nga Yeltsin tap tenh hoc hoi kinh te thi truong; hiep uoc Maastricht chuyen Cong Dong Au Chau sang Lien Hiep Au Chau, lien hiep hop tac ngoai giao, quoc phong, tu phap, noi vu, kinh te, tien te tien den su ra doi cua dong Au kim (Euro); toa dai su Do Thai o Buenos Aires bi chien binh Hoi Giao danh bom; den tho Hoi Giao Babri Masjd o An Do bi nguoi An Giao dot:  xung dot dam mau giua nguoi An Giao va Hoi Giao ve chuyen nay o An Do noi dan chung theo An Giao.

2004: Bom no o Madrid; Toa An Quoc Te chong lai su thanh lap buc tuong Do Thai; lanh tu Palestine, Arafat chet sau khi dieu tri o Phap; tong thong Bush II tai dac cu nhiem ky hai; song than o Dong Nam A gay thiet mang cho hang chuc ngan nguoi Indonesia, Thai Lan, nguoi An Do tren cac dao Nicobar va Andaman.

DANH NHAN THE GIOI SINH VAO NAM THAN

          Danh nhan the gioi sinh vao nam Than dai cuong gom co:  Harry Truman (1884- 1972), Lyndon Baine Johnson (1908- 1973), Salvador Allende (1908- 1973) , Lin Biao (Lam Buu (1908- 1971, Tojo Hideki (1884- 1948) v.v.

Harry Truman (1884- 1972) 

          Tu nam 1935 den 1944 Harry Truman la thuong nghi si.  Nam 1944 ong la ung cu vien pho tong thong cua tong thong Franklin Delano Roosevelt.  Tong thong Roosevelt (DC) tai dac cu nhiem ky thu tu.  Tuyen the nham chuc tong thong nhiem ky thu tu duoc 03 thang thi tong thong Roosevelt chet.  Ong chua chung kien thanh qua do ong lap ra trong de nhi the chien.  Pho tong thong Truman len thay.  Tong thong Truman la nguoi quyet dinh dung bom nguyen tu tha xuong Hiroshima va Nagasaki de cham dut de nhi the chien trong chien thang cho phe Dong Minh.  Nam 1948 ong ra tranh cu tong thong va gap phai nhung ket qua tham do du luan hoan toan bat loi cho ong nhung ong  da dac cu.  Tong thong Truman chu truong giup do cac quoc gia bi Cong San de doa ve quan su lan kinh te. Ngay ca Nhat, Y, Tay Duc deu duoc vien tro cua Hoa Ky de phuc hoi kinh te thoi hau chien.  Chien tranh lanh giua Hoa Ky va Lien So bat dau vao nam 1949.  Nhung chu thuyet Truman la cam cu cho khong chien thang.  Chinh vi vay ma ong cach chuc vi tuong tai ba Mc Arthur va thay the bang tuong Ridway ngay khi chien tranh Trieu Tien dang tiep dien.  Nam 1952 tong thong Truman khong tai tranh cu nhiem ky hai.  Nhung ong van co anh huong rat lon trong dang Dan Chu.

Lyndon Baine Johnson (1908- 1973)

          Tu nam 1937 den 1961 ong Johnson la thuong nghi si dai dien tieu bang Texas tai Quoc Hoi.  Nam 1960 ong la doi thu loi hai doi voi thuong nghi si Kennedy trong cuoc bau cu so bo cua dang Dan Chu.  Thuong nghi si Kennedy duoc dang Dan Chu chon ra ung cu tong thong doi lai voi ung cu vien dang Cong Hoa la pho tong thong Richard Nixon.  Ong Johnson la ung cu vien pho tong thong cho Kennedy.  Nam 1963 tong thong Kennedy bi am sat chet.  Pho tong thong Johnson hanh su chuc vu tong thong.  Nam 1964 ong ra tranh cu duong dau voi ung cu vien Cong Hoa la Barry Goldwater, mot thuong nghi si mang dong mau Do Thai co chu truong cung ran ve van de Viet Nam.  Ong Goldwater that bai nang ne trong cuoc bau cu nam 1964 truoc tong thong Johnson.  Ong chi duoc 56 phieu cu tri doan (38.5%) so voi 486 phieu (61.1%) cua tong thong Johnson.  Tong thong Johnson that bai nang ne truoc du luan phan chien o Hoa Ky va tren the gioi.  Hoa Ky oanh tac mien Bac, xu dung ca B-52 tren chien truong, dua hang tram ngan binh si sang Nam Viet Nam, thanh nien Hoa Ky deu phai trung binh de dua sang mien Nam Viet Nam chien dau nhung ket qua thu hoach duoc khong duoc nhu y.  Nam 1968 ong Johnson khong tai tranh cu.  Pho tong thong Humphrey that cu truoc Richard Nixon, nguoi bi Kennedy danh bai nam 1960.  Tong thong Johnson chung kien su tai dac cu ve vang cua ong Nixon nam 1972 vi cau ‘hoa binh trong tam tay’ cua Henry Kissinger (Nixon <CH>: duoc 49 tieu bang bau voi 520 phieu cu tri doan.  Mc Govern <DC> chi duoc 01 tieu bang + DC bau von ven co 17 phieu cu tri doan).  Ong Johnson mat 05 ngay truoc khi hiep dinh Paris ve Viet Nam duoc ky ket.

Salvador Allende (1908- 1973)

          Salvador Alende la mot bac si y khoa va chanh tri gia o Chile thuoc khuynh huong xa hoi cap tien than Cong San.  Xuat than tu mot gia dinh thuoc gioi trung luu cao cap, Allende chiu anh huong xa hoi, tu do phong khoang cua gia dinh.  Thuo nho ong chiu anh huong cua mot nguoi tho dong giay thuoc khuynh huong vo chanh phu (anarchist) ten la Juan de Marchi.  Ong bi bat nhieu lan vi co hoat dong chong chanh phu khi con la mot sinh vien dai hoc. 

          Allende tot nghiep y khoa bac si nam 1933.  Ong la mot trong nhung thanh vien sang lap cua dang Xa Hoi o Chile.  Nam 1937 ong duoc bau vao Ha Vien.  Ong duoc cu lam tong truong bo y te.  Do la co hoi cho ong thuc thi vai cai cach nho ve y te xa hoi nhu com trua mien phi cho hoc sinh, luat bao dam luong toi thieu cho cong nhan.  Khi dac cu vao Thuong Nghi Vien Allende kich liet da kich tu ban chu nghia va de quoc chu nghia va bay to lap truong than Marxist cua ong bang cach dua vao cong nhan va nong dan tuc vo san nong thon va vo san thanh thi.  Ong ra tranh chuc vu tong thong vao nhung nam 1952, 1958, 1964 nhung deu that bai.  Den nam 1970 ong dac cu tong thong va thuc thi chuong trinh xa hoi theo cac nuoc Cong San nhu quoc huu hoa cac nha may, xi nghiep, tap the hoa nong nghiep.  Nganh ky nghe dong cua Hoa Ky bi quoc huu hoa ma khong co boi thuong.  Allende dung cham voi Hoa Ky ve moi mat: kinh te, chanh tri, xa hoi.  Ong dung cham voi canh huu trong nuoc.  Ngay 11-09-1973 quan doi duoi quyen chi huy cua tuong Pinochet va voi su ho tro cua Hoa Ky, dao chanh lat do tong thong Marxist dau tien o Nam My:  Salvador Allend.  Ong bi phe dao chanh bao vay nhung cuong quyet khong dau hang.  Nguoi ta tim thay ong chet nhung khong biet vi sao ong chet.  Nam 2011, khi quat mo de cai tang, nguoi ta khan nghiem va cho biet ong tu gay cai chet cho ong cho khong phai do quan dao chanh gay ra.

Lin Biao (1908- 1971)

          Lin Biao (Lam Buu) la thong che, de nhat pho thu tuong, tong truong bo Quoc Phong, pho chu tich dang Cong San Trung Quoc.  Co tai lieu ghi ong sinh cuoi nam 1907 (Mui).  Mot tai lieu cua Anh ghi nam sinh cua ong la 1908 (Than).

          Lin Biao la doan vien bi mat cua Thanh Nien Cong San Doan khi con hoc trung hoc o Shanghai.  Ong tot nghiep truong Vo Bi Whampoa (Hoang Pho) nam 1926.  Ong tro thanh si quan cua Quoc Dan Dang.  Nam 1927 ong la dai ta trong quan doi Quoc Dan Dang.  Nam 1928 ong tham du trong dao quan Bac Phat cua Quoc Dan Dang.  Cung nam nay ong theo Mao Zedong trong vung Jiangxi So- Viet (So Viet Giang Tay) va manh dan ung ho Mao chong lai nhung dang vien Cong San do Lien So huan luyen va dua ve nuoc dieu khien dang Cong San Trung Quoc.  Ong la mot nha quan su co tai duoc Mao tin nhiem.  Nhung ong thuong bat dong y kien voi Zhou Enlai (Chau An Lai).  Khi Lin Biao hoc truong Vo Bi Whampoa thi Zhou Enlai la pho giam doc cua truong ben canh giam doc Chiang Kaishek (Tuong Gioi Thach).  Luc ay Lien Minh Quoc- Cong lan thu nhat con ton tai mot cach va viu.  Lin Biao tham du cuoc Van Ly Truong Chinh nam 1934- 1935 cung voi Mao Zedong.  Nam 1948 ong chi huy hong quan chiem Man Chau.  Nam 1955 ong la thong che Quan Doi Nhan Dan Giai Phong. 

-  1958 den 1971: pho chu tich dang Cong San Trung Quoc

-  1969: duoc chanh thuc xem nhu nguoi ke vi Mao Zedong

-  1959- 1971: tong truong bo Quoc Phong.

          Tren nguyen tac Mao Zedong cu Lin Biao lam nguoi ke vi sau khi ong mat.  Thuc te do la cach thu long Lin Biao ma thoi.  Nguoi ong muon ke vi ong la vo ong: Jiang Qing (Giang Thanh).  Lin Biao chac chan thua hieu tham y cua Mao.  Ong la nguoi co tai quan su va co tham vong quyen hanh nen to ra nang no trong Cach Mang Van Hoa do Mao va Jiang Qing phat dong nham triet ha tat ca nhung nguoi co the luc va uy tin kha di thay the Mao du do la nhung nguoi tung trai qua gian kho voi Mao trong cuoc Van Ly Truong Chinh va tai chien khu Yenan (Dien An) trong thoi ky bi Quoc Dan Dang ap dao va trong chien tranh Hoa- Nhat (1937- 1945).  Lin Biao that bai trong am muu lat do Mao Zedong.  Phi co cho ong va gia dinh bi ban rot o Mong Co nam 1971.

Tojo Hideki (1884- 1948)

          Tojo Hideki (Dong Dieu) la tuong lanh va thu tuong Nhat trong de nhi the chien.  Ong la nguoi nguoi trung thanh voi Nhat hoang va la bieu tuong cua phai quan phiet cuc doan o Nhat.

          Tojo xuat than tu mot gia dinh tuong lanh trong quan doi Nhat hoang.  Ban than ong tot nghiep truong Vo Bi Luc Quan Hoang Gia Nhat nam 1905.  Nam 1915 ong tot nghiep thu khoa Dai Hoc Tham Muu.  Trong thoi gian 1919- 1922 ong phuc vu o Thuy Si va Duc va hoc o do.  Nam 1929 Tojo la trung ta.  Ong bat dau tham gia chanh tri bang cach gia nhap vao nhom Tosei- ha (Kiem Soat) do tuong Uzaki thanh lap.  Nhom nay canh tranh anh huong voi nhom Kodoha (Nhat Hoang Dao).  Ca hai nhom deu chu truong ton pho Nhat hoang, phat huy chu nghia quan phiet, chong chu nghia xa hoi, chu nghia Cong San, chu nghia vo chanh phu (anarchism).  Nam 1933 Tojo la thieu tuong.  Nam sau ong thang len trung tuong.  Nam 1935 ong chi huy Kempetai trong luc luong Kwantung (Quan Dong) o Man Chau Quoc (Manchukuo).  Nam 1937 ong la tham muu truong luc luong Kwantung.  Ong cho nguoi xam nhap vao Hoa Bac, Noi Mong.  Do la nam xay ra bien co Marco Polo Bridge (Lu Cau Kieu) mo man cho chien tranh Hoa- Nhat lan thu hai.  Nam 1938 tuong Tojo la thu truong bo Chien Tranh.  Trong thoi gian 1940- 1943 ong la thu tuong tung nam cac bo Quoc Phong, Noi Vu, Ngoai Giao, Giao Duc, Thuong Mai va Ky Nghe.  Ngoi sao cua ong dac thoi tu nam 1940 den 1944 voi chu truong banh truong lanh tho Nhat Ban tren luc dia Dong A, Dong Nam A den cac quan dao o phia Tay va Nam Thai Binh Duong bang chu thuyet Dai Dong A Thinh Vuong Chung hau thay the cac de quoc bach chung trong vung nhu Hoa Ky o Phi Luat Tan, Phap tren ban dao Dong Duong, Anh o Ma Lai va Mien Dien, Hoa Lan o Indonesia.  Tran danh Pearl Harbor dien ra khi Tojo lam thu tuong Nhat.  Do la nam de quoc Nhat lan rong xuong Dong Nam A va Nam Thai Binh Duong.  Nam 1942 Hoa Ky bat dau phan cong.  Nhat lan luot bi danh bai trong cac tran danh tren Bien San Ho, Midway, Guadalcanal.  Viec that tran Saipan nam 1944 cho thay Nhat o vao the tuyet vong.  Tojo tu chuc thu tuong.  Lanh tho Nhat khong con la noi bat kha xam pham doi voi cac oanh tac co Hoa Ky.  Tran danh Okinawa rat dam mau.  Quan Nhat chet rat nhieu nhung Nhat van khong chiu dau hang.  Cuoi cung tong thong Truman phai dung bom nguyen tu de ket thuc chien tranh. 

          Ngay 02-09-1945 Nhat ky van kien dau hang Dong Minh vo dieu kien tren tau USS Missouri.  Dai tuong Mc Arthur ra linh bat thu tuong Tojo, nguoi duoc liet vao danh sach toi pham chien tranh loai A.  Tojo tu tu bang sung nhung vien dan khong trung tim ma trung ruot.  Ong duoc cac bac si Hoa Ky giai phau va chua lanh binh truoc khi dua ra toa xet xu ve toi ac chien tranh doi voi nhan loai vao thang 11 nam 1948.  Tojo thang than nhan trach nhiem da ra linh cho quan Nhat gay chien o Trung Hoa, tan cong Pearl Harbor, xam chiem cac quoc gia Dong Nam A va chap nhan ban an tu hinh danh cho ong ta.  Ong chi xin Dong Minh thang tran dung lam kho dan toc ong.  Ho vo toi.  Ho cung la nan nhan cua chien tranh.  Dat nuoc bi chien tranh tan pha.  Chinh ong la nguoi chiu trach nhiem ve cuoc chien gay ra hau qua tham khoc do.  Tojo bi treo co vao ngay 23-12-1948.  Mot phan tro hai cot cua ong duoc dat trong den Yasakuni.

          Tuong Tojo duoc nguoi Nhat thoi de nhi the chien  goi la Kamisori tuc Dao Cao vi nhung quyet dinh  nhay ben, nhanh chong, chinh xac va day tinh nguyen tac cua ong .  Nhung quyet dinh do sac ben tua nhu dao cao vay.

http://art2all.net/tho/phamdinhlan/phamdinhlan_namthannoichuyenkhi.html

HÀ MÃ

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Truoc khi truong lao Ha Ma Phi Chau doc bai tham luan cua minh, gian nhac Hippo troi ban Mot Chieu Tren Ben Nuoc Niger khien cho Huou Cao Co, Su Tu, Cho Soi, Ca Sau...chanh long nho co huong ben dong song Niger . 

Canh cu ngay xua dau con nua. 

Nhat, nguyet van toa sang ngay, dem.

Con song xua nuoc van chay em dem.

Ben cu khong con, thuyen dau nhi?

          Truong lao Ha Ma Phi Chau bat dau doc bai tham luan ve dong toc Hippo cua ong.

****

          Loai nguoi tren Trai dat co ve khong biet nhieu ve dong ho Hippo tuc Ha Ma chung toi.  Dieu nay hieu duoc vi to tien chung toi chi song tren luc dia Phi Chau o nhung vung co song, suoi, ao ho hay trong rung co dam ao am uot.  Nguoi Viet Nam goi chung toi la Trau Nuoc.  Cach goi nay de gay hieu lam voi Thuy Nguu dung de keo cay, bua o cac nuoc nong nghiep A Dong.  Nguoi Anh goi chung toi la Hippopotamus hay gan gon la Hippo.  Theo tu nguyen Hy Lap Hippos la con ngua; va potamus: song ngoi.  Hippopotamus la Ha Ma  co nghia la ngua duoi song.  Co le mat chung toi to va dai giong mat ngua.

          Dong ho Hippo chung toi co tuong mao xau xi: tai nho, mat nho khong tuong xung voi bo mat to, dai go ghe.  Tai, mat, mui nam tren dau khong co sung.  Mau da lang va den xam nhat va bon chan ngan voi bon mong.  Co nguoi noi Ha Ma chung toi giong Tru toc ve vc dang va mau da.  Than hinh to lon cua chung toi giong Trau (Thuy Nguu), Te Giac va Voi nhung chung toi co the chay voi toc do 30 km /gio.  Ha Ma khong co sung cung khong co nga nhung co rang cho dai.  Cang gia rang cho cua Ha Ma cang dai va nhon.   Do la vo khi cua Ha Ma chung toi.

          Ten khoa hoc cua dong Ha Ma chung toi la Hippotamus  amphibius (song nua dat nua nuoc) thuoc gia dinh Hippotamidae.   Ten goi thong thuong:

Anh                        Phap                      Nhat             Trung Hoa             Do Thai

Hippopotamus         Hippopotame           Kaba            He Ma                    Soos- Nahar

          Que huong cua to tien chung toi la Tay Phi, Dong Phi va Nam Phi tuc cac vung phia nam sa mac Sahara vi chung toi can nuoc va co de song.  Chung toi song duoi nuoc 16 gio dong ho moi ngay.  Chieu den, chung toi len bo va  lang le vao rung kiem co de an.  Chung toi don doc di trong rung vang ban dem tu 5 den 10 km de kiem an.  Trung binh moi anh chi Ha Ma an moi ngay 65 ki- lo co.  Cac anh chi Ha Ma kiem an vao ban dem.  Khi tram minh duoi nuoc tren da chung toi tiet ra mot chat nhon mau hong.  Loai nguoi cho rang chung toi co mo hoi mau!  Chat nhon mau hong nay lam cho da chung toi giu do am va bao ve da khong bi  nhiem trung.  Chung toi co the lan duoi nuoc nin tho trong 05 hay 06 phut.  Duoi nuoc, khi chung toi ha mieng cac loai Ca nho tran vao xia rang cho chung toi.  Duoi nhung vung nuoc can, khi chung toi ha mieng cac loai Dieu toc xia rang cho chung toi tuc la ho di tim thuc an cho chinh ho vay.  Dieu toc  an cac loai bo chet song tren lung chung toi.  Dieu toc co luong thuc.  Chung toi tranh duoc binh ngoai da do bon Bo Chet gay ra mac du da chung toi day den 5 cm.

          Dong Hippo chung toi co hai loai:

1. Loai Ha Ma thuong thay tuc Hippopotamus amphibius duoc tim thay nhieu o nhung vung song nuoc, ao ho o Tay Phi, Trung Phi, Dong phi va Nam Phi.  Cac anh Ha Ma to lon, cao va nang can hon cac chi.

Loai Ha Ma            Dai               Cao              Trong Luong

Nam                       5 m              1.50              2,000 ki- lo

Nu                          4m               1.40              1,400 ki- lo

2.   Loai Ha Ma Ti Hon (Pygmy hippopotamus) mang ten khoa hoc Hippopotamus liberiensis hay Hexprotodon liberiensis hay Choeropsis liberiensis.  Tat ca hai loai Hippo deu thuoc gia dinh Hippopotamidae.   Loai Ha Ma Ti Hon nay tuong doi hiem.  Chung dai loi 1.60 m va can nang loi 250 ki- lo tuc to ngang hang voi mot Heo to.  Loai Ha Ma Ti Hon nay giong Heo hon la Trau.  Ho song tren dat nhieu hon o duoi nuoc, khong giong  nhu loai Ha Ma Hippopotamus amphibius. 

          Ha Ma chung toi an co, la cay.  Cung co nguoi nghi chung toi la loai an tap.  Dieu nay khong sai nhung thuc an chu yeu cua dong Ha Ma van la thuc vat.

          Tuoi tho cua dong Ha Ma xe dich tu 40 den 50 tuoi.  Ha Ma duoc xem la dong vat co vu to lon.  Khi con nho cac au nhi Ha Ma bi bon Su Tu, Beo, Ca Sau, Linh Cau de doa.  Nhung ke thu nguy hiem doi voi Ha Ma la loai nguoi van biet rang Ha Ma la dong vat hung ton pha phach mua mang cua loai nguoi khong it.

          Nam Ha Ma len 07 tuoi thi biet yeu duong.  Tuoi yeu duong cua nu Ha Ma la 09.  Vao mua dong con cac nam Ha Ma giao dau nhau song chet de duoc quyen yeu duong voi cac nu Ha Ma.  Thong thuong cac nam Ha Ma co rang cho dai va ben nhon danh doc quyen giao tinh voi  cac nu Ha Ma vi chiec rang cho dai va ben nhon la mot loai vo khi cua cac Ha Ma cao nien.  Chiec rang cho to co the can nang den 3 hay 4 ki- lo.

          Ha Ma chung toi song theo dan.  Moi dan loi 10- 15 Ha Ma dat duoi su chi huy cua mot Ha Ma cao nien co rang cho dai va ben nhon.  Luc han han  thuc an kho tim, dan chia ra lam hai hay ba.  Van de lanh dao gap it nhieu truc trac trong truong hop kho khan nay.

          Dia diem Ha Ma giao tinh la mot doan song dai loi 300 m.  Viec ai an dien ra duoi nuoc.  Thoi gian mang thai cua Ha Ma la 240 ngay (08 thang).  Cac chi Ha Ma giao tinh moi 02 nam mot lan hay ro hon la 17 thang mot lan va moi lan chi sinh 01 con.  Do la ly do cho thay su sut giam dan so Ha Ma rat tram trong.  Ha Ma moi sinh can nang tu 30 den 45 ki- lo.  Mot tuan le sau khi sinh Ha Ma con co the an co nhung van con bu sua me it ra 09 thang sau ngay sinh.  Ha Ma sinh con duoi nuoc.  Au nhi Ha Ma bu sua duoi nuoc hay tren bo neu Ha Ma me roi khoi vung nuoc.  Cac chi Ha Ma phai cham soc con chong lai su de doa cua  Sau, Su Tu, Cho Soi, Beo.  Au nhi Ha Ma bat dau thoi bu sua me va tu tuc khi gan 01 tuoi de chuan bi co Ha Ma em.

          Dong Ha Ma chung toi song doc theo song Nile nen som lam quen voi nguoi Ai Cap co va nguoi Hy Lap.  Trong huyen thoai Ai Cap dong Hippo chung toi la bieu tuong cua su pha hoai, su chet va su sinh san.  Hai bieu tuong trai nguoc ay duoc the hien qua:

-  Nu Than Taweret co dau mot nu Ha Ma, nguc va bung cua mot phu nu mang thai.  Nu Than Taweret la Than bao ve phu nu va tre em, la bieu tuong cua su sinh san.

-  Than Set.  Theo huyen thoai Ai Cap thi Nu Than Taweret la nu Ha Ma va la thiep cua Than Set, nam Ha Ma.  Theo huyen thoai Than Set la ac Than, bieu tuong cua nhung dieu xau, tac hai nhu su chet chang han.

          Nguoi Ronga o Mozambuqe tin vao huyen thoai Ai Cap xem nu Than Taweret tuong trung bang dau Ha Ma la Than thien bao ve phu nu va tre con.  Trai lai nam Ha Ma pha hai du doi.  Anh hung Fara Maka da dung thuong danh duoi cac nam Ha Ma pha hai mua mang.  Nhung roi ho cung quay lai.  Ve sau cac Ha Ma pha hoai mua mang bi vo cua Fara Maka dan than chu len minh Ha Ma moi giet duoc Ha Ma. 

          Trong Cuu Uoc Kinh phan noi ve Job 40: 15- 24 de cap den mot con thu to lon an co nhu bo.  Con thu de duoc goi la Behemoth hay Zekoe ma sau nay nhieu nguoi lien tuong den loai Khung Long Dinosaur hay Voi.  Khung Long thi chua duoc hinh dung nhu the nao?  loai bo sat ? loai co long vu khong lo bay duoc?  an gi de song?  Voi thi vung dat Do Thai kho can khong the co duoc.  Trai lai loai Ha Ma (Hippo) co nhieu duoi song Nile cua Ai Cap, vung lan can voi Do Thai.  Ha Ma an co va co hinh dang giong Trau (Thuy Nguu) hay Bo (Nguu) va la dong vat an co.  Viec danh bat va thuan hoa Ha Ma khong de dang nhu danh bat Trau, Bo va Voi vao buoi binh minh lich su nhan loai.

          Trong huyen thoai Hy Lap co Hai Ma Hippokampoi.  Do la con Ngua (Hippos: ngua; Kampus: quai vat duoi bien) ky quai vi dau va minh Ngua nhung duoi Ca.  Do la bieu tuong cua Than bien Poseidon.  Hai Ma Hippokampoi khong co lien he gi voi Ha Ma chung toi ngoai tru goc chu Hippo (Ngua) ma nguoi Hy Lap dung de am chi chung toi.  Ha Ma chung toi la dong vat that song nua dat nua nuoc.  Hippokampoi chi song duoi bien ma thoi.  Hai Ma Hippokampoi la thuy quai trong huyen thoai cung khong lien he gi den  con Ca Ngua tuc Hai Ma (Hippocampus kuda gia dinh:  Syngnathidae) ma nguoi Anh goi la sea horse duoc cac thay thuoc Dong Y dung lam thuoc.

          Nganh Thien Van hoc som phat trien o Ai Cap co.  Dua vao huyen thoai ho dat ten sao Taweret (nu Hai Ma) va chong la Than Set (nam Hai Ma).  Chom sao nay goi la sao Hippopotamus (Ha Ma) gan sao Draco (Long Tinh) ma nha thien van hoc Ptolemy cua Hy Lap dat vao the ky II.

          Vi nguoi Hy Lap dat ten chung toi co chu Hippo tuc con Ngua nen tu ngu nao co chu Hippo duoc chung toi xem la ho hang voi dong ho chung toi.  Trong thuc vat hoc co mot loai cay  cao tu 10 den 15 m moc doc theo bo bien.  Cay co trai giong trai ‘pomme’ (apple) mang ten khoa hoc Hippomane mancinella thuoc gia dinh Euphorbiaceae.  Theo tieng Hy Lap Hippomane la chung binh dien cua Ma toc nhu de noi len doc tinh cua cay Hippomane mancinella.  Ten goi thong thuong cua cay ‘pomme’ bien doc nay la:

Anh                        Phap                      Tay Ban Nha

machineel tree.       mancenillier             Manzanella de muerte

Beach apple tree

          Cay ‘pomme’ bien nay duoc tim thay nhieu doc theo bo bien Florida, cac hai dao trong bien Caribbean, Trung My va Nam My.  La day mau xanh nhat.  Gan la mau vang.  Hoa mau xanh nhat, co gai.  Trai cay ‘pomme’ bien mau xanh rat doc.  An vao sung moi, sung cuong hong, nghet tho den chet!  Nhua trong than cay rat doc.  Neu dot cay, khoi lam cho nguoi dung gan bi mu mat.  Chu Hippomane nhu nhac nho doc tinh cua loai cay nay vay.  O nhung noi co cay ‘pomme’ doc nay deu co bang cam nguoi qua duong dung den cay.  Nhua cay ‘pomme’ doc nay duoc tho dan Arawaks, Tainos dung de tam ten doc.  Ho giet nhung nha tham hiem Tay Ban Nha vao vung nay bang ten tam thuoc doc lay tu nhua cay ‘pomme’ nay.  Tieng Tay Ban Nha co them chu ‘muerte’ (chet) de noi ro doc tinh cua cay machineel.  Nguoi Tainos gia cu hoang tinh Maranta arundinacea cot vao vet thuong bi trung ten tam thuoc doc de giai doc chat trong mui ten tham thuoc doc.  Loai nguoi an trai ‘pomme’ nay bi tu vong nhung loai cong an khong sao ca. 

          Ngay xua tho dan vung Caribbean xu tu toi bang cach cot nguoi tu toi duoi goc cay ‘pomme’ doc .  Khi troi mua nuoc mua qua la cay cham vao nguoi tu toi thi nguoi tu toi chet.  Do la mot trong nhung cach xu phat tu hinh ngay xua trong vung.

          La cay ‘pomme’ bien co trai doc co: 12- deoxy-5 hydroxyphorbol- 6 gamma, 7 alpha- oxide hippoman, mancinelli, sapogenin, phloracetophenone-2, 4- dimehylether.  Trai co physostigmine.  Nhua dung vao gay phong da, sung phu va co the gay tu vong.  Khoi cay gay mu mat.  Nhua tiem vao mau thi chet ngay.

          O Jamaica  nguoi ta dung nhua cay machineel tri binh phong tinh va trai cay machineel say kho lam thuoc nhuan tieu tri thuy thung.

          Hippo- Regius la ten cua mot hai cang cua xu Numidia tuc xu Algeria bay gio.  Ten hien nay cua cang nay la Annaba.

          Hippo- Zarytus la ten cu cua thanh pho cang Bizerte cua xu Tunisia o Bac Phi.

          Hippus la mot tu ngu y khoa dung de chi su gian no lien tuc cua con nguoi cua Ma toc khi chay nuoc kieu.

          Hippomane (Hippos: Ngua; Mane: dien loan) la tu ngu do nha triet hoc Hy Lap Theophrastus (372- 287 truoc Tay Lich) dung de chi trai cay doc Ngua an thi nga lan ra chet.  Linnaues  dung tu nay de chi cay machineel o West Indies.  Hippomanes trong tu ngu y khoa la lop mang mem, nhay tich tu chat voi, da, san trong nguoc tieu tim thay tren nhao Ma toc.  Hippomanes tap trung nhieu nitrogen, sodium, magnesium, phosphorus, calcium, potassium.  Co nguoi cho rang do la thuc an cua Ma toc trong bao thai.

          O Hoa Ky co cac bai hat dua vao hinh anh dong Hippo cua chung toi nhu bai I want a Hippopotamus For Christmas, Hippo Encore, The Hippopotamus.

          ****

          Ha ma chung toi la dong vat co vu to lon khong than thien cung khong huu ich gi cho loai nguoi voi than hinh can nang vai ngan ki- lo.  Chung toi khong keo cay, keo bua, keo xe, cho hang nang nhu cac dong vat co vu va an co khac nhu cac anh, chi Ngua, Nguu (Bo), Thuy Nguu (Trau), Voi.  Chung toi pha hai mua mang cua loai nguoi khong it.  Loai nguoi cho rang chung toi on ao lam mat giac ngu cua ho.  Loai nguoi con cho rang Ha Ma chung toi bao ton va giet nguoi nhieu hon ca Su Tu, Voi, Te Giac!  Chung toi nam li tren cac dong song lon o Phi Chau ngan can su qua lai cua ghe tau cua loai nguoi.  Cac so thu cung khong thich thu nuoi chung toi.  Qui vi biet tai sao khong?  Chuyen de hieu la chung toi co be ngoai xau xi.  Mat to va dai trong khi tai, mat va mui qua nho  hau nhu khong thay tren guong mat kho khan va cai mieng rong de lo vai cai rang lom chom trong ghe ron.  Ha Ma chung toi an rat manh lai phai tram minh duoi nuoc 2/3 tong so gio trong ngay.  Chi co so thu o cac thanh pho lon giau co va dong du khach tham vieng nguoi ta moi xay ho kieng day nuoc trong cho Ha Ma chung toi o.  Viec cham soc suc khoe va bao ve rang doi voi chung toi rat kho khan va ton kem.  Neu binh nhan Ha Ma tinh tao thi cac thu y si khong dam den gan.

          Theo thong ke nam 1993 dong ho Hippo chung toi chi con loi 157,000 don vi phan phoi nhu sau:

Vung            So Ha Ma

Tay Phi           7,000

Dong Phi       70,000

Nam Phi       80,000

Zambia va Tanzania la hai quoc gia co nhieu Ha Ma.  Zambia co 40,000 Ha Ma; Tanzania co tu 20,000 den 30,000. 

          Dan so Ha Ma cang ngay cang sut giam vi:

1.  Sinh suat cua Ha Ma toc  khong cao.  Moi chi Ha Ma chi sinh mot con moi hai nam.

2.  Ha Ma khong huu ich lai co hinh hai dang so hon la de nhin.  Trai nghia voi huu ich la vo ich.  Chang nhung vay chung toi con gay tro ngai cho tau be luu thong tren cac song lon o Phi Chau; pha hoai mua mang cua dan chung; giet hai dan chung hay gay nao dong lam cho ho mat ngu!  Loai nguoi cho rang dong Hippo chung toi la dong vat an co nhung bao ton hon loai an thit song nhu Su Tu.  Ho cho rang chung toi giet hai loai nguoi hon cac dong vat an co nhu Te Giac va Voi va bon an thit song nhu Su Tu, Cop, Beo!!

3.  Loai nguoi gia tang nhan so.  Ho pha rung lam ray hay xay dung nha cua, hoc duong, giao duong, cho bua, cong vien, ben xe, nghia dia v.v.  Dia ban song cua dong Hippo bi thu hep lai.  Tu thoi Phuc Hung o Au Chau nguoi ta de cap den su sut giam dan so Ha Ma roi.  Van de nay da co tu de quoc La Ma den dau the ky XVIII.  Dong Ha Ma chung toi bien dan o Ai Cap, Algeria, Mauritania.

4.  O Phi Chau nguoi ta san Ha Ma chung toi de an thit, lay rang va da chung toi de ban.  Trong nam 1991- 1992 co 27,000 ki- lo rang Ha Ma duoc xuat cang tu Phi Chau.  Nam 2002 so Ha Ma bi giet la 2,000 voi 5,000 ki- lo rang duoc xuat cang tu Uganda.

          Nam 2008 dan so Ha Ma uoc luong  tu 125,000 den 148,000 don vi.         

          Chung toi van thac mac tai sao Tuong toc con 500,000 don vi tren khap the gioi thi loai nguoi bao dong phai ra luat bao ve Tuong toc khoi nguy co tuyet chung.  Trong khi dong Hippo chung toi con loi 150,000 don vi lai khong thay bao dong gi ca.  Nguoi ta cam giao, mac, cung ten va sung ong san lung Ha Ma chung toi de lay thit an.  Nguoi thi khen thit Ha Ma giong thit Heo.  Da Ha Ma nau chao rat ngon.  Hay tuong tuong mot lop da day 5 cm ma dem nau chao va khen ngon la the nao?  Mot mat loai nguoi noi cam san ban Ha Ma va dung hinh phat nang ne cho nhung nguoi vi pham luat san ban Ha Ma.  Mat khac ho mo nha hang ban cac mon an lam tu thit Ha Ma.  Rang Ha Ma dai 5- 6 cm ban loi 50 My kim mot cai.  Rang cang dai gia ban cang cao.  The ma phai giet mot dong vat nang hang ngan ki- lo.  Tu khi co luat cam giet Voi lay nga, cac tho san chuyen sang viec san Ha Ma mac du  nhieu noi o Phi Chau so Ha Ma sut giam dang ke.  Ha Ma Ti Hon Hexprotodon liberiensis hay Choeropsis liberiensis hau nhu tuyet chung.  Cac nuoc Tay Phi nhu Liberia, Ivory Coast, Guinea, Sierra Leone con khong den 3,000 Ha Ma Ti Hon.  Cuoc chien tranh Congo lan thu hai gay thiet hai cho dong Hippo cua chung toi rat nhieu.  Virunga National Park vao thap nien 1970 co 29,000 Ha Ma.  Co it ra tu 800 den 900 Ha Ma bi giet trong thoi ky chien tranh.

          Vai con so duoi day cho thay tinh trang nguy ngap ve su sut giam dan so cua toc Hippo o Phi Chau:

Quoc Gia               So Ha Ma

Burkina Faso           500- 1,000

Senegal                  500- 700

Sierra Leone           200

Ivory Coast             720

Togo                          53

Nigeria                    400

          Chuyen vua ma tuy Pablo Escobar nuoi mot cap anh chi Ha Ma vao thap nien 1980 o Antioqia, Colombia den nay co loi 40- 50 con.  Con so nay co nghia gi doi voi tinh trang san ban Ha Ma de lay thit, da va rang o Phi Chau.  Chi co 40,-50 anh chi Ha Ma duoc nuoi ma du luan dan chung o gan trai chan nuoi Ha Ma khong duoc vui vi an ninh ban than lan mua mang cua ho bi de doa.  Qua tinh loai nguoi khong ua chung toi.  Vi sao?  Vi Ha Ma xau xi?  Vi chung toi khong mang loi ich gi cho ho?  Vi Ha Ma la loai dong vat an co hung ton?  Vi chung toi gay tro ngai luu thong tren cac giang lo?   Vi chung toi phai hai mua mang?  Vi thit, da va rang?  Vi duoc tieng thien xa va mao hiem?

          Chung toi chan thanh cam on So Thu Toledo, Ohio da luu danh dong ho Hippo cua chung toi bang ho kieng chua 360,000 gallons (1,360.800 lit) nuoc ngot lam cho o cho gia dinh chi Ha Ma Bubbles va quay hinh chi sinh chau Puddles duoi nuoc ho kieng nam 1987 cho toan the gioi xem.  Gia dinh chi Bubble von dong Hippo song Nile.  Chi sinh tai So Thu Philadelphia nam 1954.  Nam 1955 chi duoc dua ve So Thu Toledo va tam song o cu xa cua anh chi Voi da o.  Nguoi ta kham rang chi va doan chi tho 36 tuoi nhung mai de nam 2013 chi moi mat tho 58 tuoi.  Ve tuoi tho chi Bubbles chi thua chi Blackies cua So Thu Cleveland, Ohio, mot thang ma thoi. 

          Nam 1986 chi Bubbles duoc ve o ho kieng long lay va sang trong.  Nam sau chi sinh be Puddles va duoc danh du quay phim pho bien khap the gioi.  Nam 2012 chi Bubbles duoc 57 tuoi.  Do la nam chi dat ky luc voi 20 trieu nguoi tham vieng chi.  Chi va con chi mang danh du cho dong Hippo chung toi.  Danh du nay khong the co neu khong co So Thu Toledo.  Toi xin goi thong diep nay ve cong dong Hippopotamus amphibius Zambia de vinh danh va tuong niem hai chi Blackies va Bubbles dong thoi dieu chinh cai nhin cua Ha Ma toc ve so thu cua loai nguoi.  Do la nha tu hay la noi chung ta muon duoc vao de duoc bao dam an ninh, duoc cham soc day du ve thuc an, thuc uong va thuoc men?  Chuyen nay la mot de tai ban cai soi noi giua chung ta co le mai mai do la bai toan phuc tap va mau thuan khong bao gio co dap so.  Tu do trong de doa: de doa vi mat an ninh do cac dong vat an thit song va tho san gay ra,  de doa mat moi truong song, de doa vi thieu an, thieu uong, thieu dieu kien ve sinh?  Hay nguc tu trong am no trong cac so thu?  Su lua chon khong tuy thuoc noi chung ta.

          De ket thuc bai tham luan ve Ha Ma toc va de tuong nho hai chi Blackies va Bubbles chung toi yeu cau ban nhac Hippo hoa tau ban Nho Ve Song Nile.  Cam on tan the qui vi da lang nghe bai tham luan cua dai gia toc Hippo chung toi.

          Truong Lao Ha Ma Phi Chau.

         

    ======================================================================

Thưa thầy

Bài viết về năm Thân lần này thầy cho thêm thật nhiều chi tiết. Cám ơn thầy

Kịnh chúc thầy cô an khang

      Phương

Con khỉ trong xã hội loài người

                                            Phạm Đình Lân F.A.B.I.  

                                 

Ở Việt Nam người ta nuôi khỉ trong nhà cho dễ nuôi con. Những người đánh xe thổ mộ thường nuôi khỉ ở chuồng ngựa để rút phong cho ngựa. Giống như loài người, càng già mặt khỉ càng nhăn nheo, việc đi đứng chậm chạp và tánh tình trở nên gắt gỏng khó chịu.

Trong các gánh xiệc người ta cho khỉ mặc quần áo, đội nón, mang giày và kiếng mát đen rồi dạy cho chúng cỡi xe đạp, thổi kèn hay nhảy vòng lửa để giúp vui cho khán giả.

Loài người ít ăn thịt khỉ vì khỉ có hình hài giống người. Sau khi làm thịt và cạo lông, khỉ giống như một đứa trẻ nằm bất động trông ghê rợn. Nhưng người ta tin rằng ăn óc khỉ tươi thì được bổ dương. Ăn óc khỉ và uống trảm mã trà là một cách ăn ghê rợn của những người quyền quí ở Trung Hoa thời nhà Mãn Thanh. Với cách ăn nầy người ăn dùng một con dao thật bén vạt xương trên đỉnh đầu của khỉ rồi dùng muỗng để ăn óc khỉ tươi mặc cho con khĩ đau đớn run bần bật trong cơn chết chậm. Trong Đông Y người ta dùng xương khỉ để nấu cao và mật khỉ để làm thuốc.

Vì khỉ giống loài người và có tạng phủ như loài người nên người ta dùng khỉ để nghiên cứu tâm lý và thí nghiệm thuốc. Y học ngày nay dùng thận khỉ để ghép thận cho loài người. Óc khỉ được nghiên cứu để dùng chữa bịnh liệt cho loài người trong một tương lai gần đây. Trong thập niên vừa qua người ta lại cho rằng khỉ mang một lọai vi khuẩn độc hại có thể gây tử vong hàng loạt trong một thời gian ngắn. Vào thập niên 1990 nhiều người Phi Châu bị chết vì loại vi khuẩn khủng khiếp nầy. Hội bảo vệ súc vật cực lực phản đối việc dùng thú vật để thử thuốc và việcdùng các bộ phận của thú vật để chữa bịnh cho loài người.

Trong truyện Tây Du Ký, Tôn Hành Giả hay Tề Thiên Đại Thánh là một người khỉ tánh tình xông xáo, năng nổ và hay vi phạm kỷ luật nên thường hay bị quở phạt. Trái lại lè phè hưởng thụ như Trư Bát Giới thì lại không sao.

Vào thế kỷ 19 Darwin cho ra đời thuyết xã hội tiến hóa và đưa ra giả thuyết về con vượn người. Karl Marx dùng thuyết xã hội tiến hóa của Darwin để giải thích nguồn gốc vượn người và xã hội loài người thời Cộng Sản nguyên thủy.

Ở Việt Nam người ta nói đến con vượn trắng trong Bạch Viên Tôn Các.

Trong phim Tarzan người ta thường hay cầu cứu đến khỉ mỗi khi lâm nguy. Hoa Kỳ cũng có một bộ phim nói về một con dã nhân khổng lồ biết yêu, ghen tương và gây khủng khiếp cho dân chúng trong một thành phố lớn ở Hoa Kỳ.

Trong tiếng Việt những từ “khỉ khô”, “khỉ cùi” nghĩa là không có gì cả.
Người gầy đét, xương xẩu, mặt teo, má hóp được ví với “khỉ già” hay “khỉ chết khô”.
Trẻ em liến thoắng thì gọi là “khỉ khọt”. Trẻ em luôn luôn cười giỡn bị ví với “đười ươi”.
Mặt mày nhăn nhó vì đau đớn hay bực tức chuyện gì được người ta ví với “khỉ ăn ớt”.
Làm chuyện vô nghĩa thì người ta nói là “làm trò khỉ”. Cụm từ “làm trò khỉ” ngoài ra còn có nghĩa khác nữa.
Chạy nhảy lăng xăng thì được ví với “khỉ mắc phong”.
Nuôi người trong nhà và bị phản phúc người ta nói: “Nuôi ong tay áo, nuôi khỉ dòm nhà”. Vào thời kỳ suy vong của nhà Trần, Thái thượng hoàng Trần Nghệ Tôn thiếu sáng suốt khi nghe lời Lê Quý Ly (Hồ Quý Ly sau nầy) vất bỏ những người thân tín của họ Trần. Một hôm Trần Nghệ Tôn nằm chiêm bao thấy giòng chữ “Bạch Kê Xích Chủy Hầu” (con gà trắng và con khỉ có mõm đỏ). Lúc ấy ông mới hiểu là Lê Quý Ly là con khỉ mõm đỏ đang dòm ngó con gà trắng vì Trần Nghệ Tôn tuổi Dậu. Nhưng mọi việc đã muộn rồi! Năm 1400 Lê Quý Ly đoạt ngôi nhà Trần và lên làm vua tức là Hồ Quý Ly.
Trong Thiền học người ta gọi người có tâm vọng động là tâm viên ý mã nghĩa là tâm nhảy nhót như khỉ và ý chạy nhảy như ngựa vậy.

Người Anh gọi khỉ là monkey. Người Pháp gọi chúng là singe. Động từ to monkey của Anh hay singer của Pháp có nghĩa là bắt chước, nhại lại. Tĩnh từ monkeyish tương đương với ‘trò khỉ’ của tiếng Việt.
Thủy thủ mặc một loại áo ngắn gọi là “áo khỉ” (monkey jocket)
Monkey house là từ ngữ thông dụng trong các trại tỵ nạn ở Đông Nam Á trong thập niên 1980 và 1990. Đó là khám nhốt người tỵ nạn vi phạm nội quy của trại.

Nhìn chung loài người có cái nhìn thiếu thiện cảm với loài khỉ. Đây là loài thú có trí thông minh hơn các loài thú khác. Chúng hay bắt chước và làm được những gì mà loài người làm. Vì vậy người ta không muốn cho khỉ biết cách nhúm lửa e rằng khi vắng chủ nhà chúng có thể gây ra hỏa hoạn.

Khỉ (Thân) là một con vật trong 12 con giáp. Thân đứng trước Dậu (Gà) và sau Mùi (Dê). Người tuổi Thân bị sao Thiên Cơ chiếu nên thường cô đơn (khó lập gia đình, góa bụa, ly thân, ly dị hay cô đơn trong tâm hồn). Tuổi Thân là tuổi dương (+).

Có tất cả 5 tuổi Thân trong chu kỳ 60 năm. Đó là: Giáp Thân, Bính Thân, Mậu Thân và Canh Thân (1). Tuổi Thân hợp với tuổi Tí và Thìn, nhưng không hợp với tuổi Dần, Hợi và Tỵ (hợp xung). Năm 2004 (Giáp Thân) thuộc hành Thủy hợp với màu trắng hay màu xanh nhưng khắc với màu đỏ và màu vàng.
Tháng Thân là tháng 7 âm lịch.

Giờ Thân kéo dài từ sau 3 giờ chiều đến 5 giờ chiều.

Người có tay dài như tay vượn là người giàu có. Người có tướng khỉ (hầu tướng) là người quyền quí và có tài năng đặc biệt. Tiến sĩ Mạc Đĩnh Chi đời nhà Trần được mệnh danh là Lưỡng Quốc Trạng Nguyên là người có tướng hầu. Tướng Trương Chi Động đời nhà Mãn Thanh cũng là người có tướng hầu. Ông là người thích ăn trái cây, uống rượu và không thể thiếu đàn bà 

Những người nổi danh trên thế giới sinh vào năm Thân là tổng thống Harry Truman (1884–1972), tổng thống Lyndon Baine Johnson (1908–1972), Lê Duẫn (1908–1986), tổng thống Salvador Allende (1908–1973), Lâm Bưu (1908–1971), Hoa Quốc Phong (1920–1989) v.v…
Harry Truman là phó tổng thống của tổng thống Franklin Delano Roosevelt (Dân Chủ). Vị tổng thống nầy đắc cử lần thứ tư trong nhiệm kỳ 1944–1948 và mất vào năm 1945 trước khi đệ nhị thế chiến chấm dứt. Phó tổng thống Truman lên thay. Đến năm 1948 Truman ra tranh cử tổng thống. Các cuộc thăm dò dư luận lúc bấy giờ cho thấy ông thất cử. Nhưng kết quả cuộc bầu cử hoàn toàn trái ngược với sự thăm dò dư luận. Tổng thống Truman là người quyết định dùng bom nguyên tử chấm dứt đệ nhị thế chiến. Ông đưa ra chủ nghĩa Truman nhằm chịu đựng với Cộng Sản. Chủ nghĩa nầy được Hoa Kỳ áp dụng trong suốt thời kỳ chiến tranh lạnh (1949–10991) nhằm vào việc cầm cự, chịu đựng chớ không cần thắng.

Lyndon Baine Johson là phó tổng thống của tổng thống Kennedy (Dân Chủ). Năm 1963 tổng thống Kennedy bị ám sát chết, Johnson hành xử chức vụ tổng thống. Đến năm 1964 ông ra tranh cử tổng thống và đắc cử vẻ vang không phải vì ông xuất sắc mà vì dân chúng lo sợ sự quá khích của ứng cử viên Cộng Hòa Goldwater. Tổng thống Johnson là vị tổng thống gặp nhiều khó khăn nhất trong thế kỷ 20 vì chiến tranh Việt Nam. Năm 1968 ông không tái tranh cử tổng thống.

Lê Duẩn là bí thư thứ nhất đảng Lao Động Việt Nam (1069–1976) và tổng bí thư đảng Cộng Sản Việt Nam (1976–1986) suốt 20 năm liền. Ông không thân thiện với Hoa Quốc Phong và Đặng Tiểu Bình vì có lập trường thân Liên Sô.

Salvador Allende là người theo chủ nghĩa Marx được đắc cử tổng thống ở Chile vào năm 1970. Ông là người Mác Xít đầu tiên đắc cử tổng thống ở Châu Mỹ La Tinh. Ba năm sau ông bị tướng Pinochet lật đổ trong một cuộc đảo chánh đẫm máu. Allende bị giết chết.

Lâm Bưu là một trong những danh tướng của Cộng Hòa Nhân Dân Trung Quốc như Chu Đức, Lưu Thiếu Kỳ, Bành Đức Hoài, Hạ Long, Diệp Kiếm Anh mặc dù trẻ tuổi hơn các tướng lãnh vừa kể trên. Trong cách mạng văn hóa ông ngã theo Mao Trạch Đông. Năm 1969 ông được chọn làm người kế vị Mao Trạch Đông. Năm 1971 ông định đảo chánh Mao Trạch Đông. Âm mưu bất thành ông trốn khỏi Trung Quốc. Ông chết khi máy bay chở ông nổ tung ở Mông Cổ.

Thời niên thiếu Hoa Quốc Phong từng tham gia đệ bát lộ quân lừng danh trong thời kỳ chiến tranh Hoa–Nhật. Ông là bí thư tỉnh ủy Hồ Nam, quê quán của Mao Trạch Đông, sau cuộc cách mạng văn hóa. Ông được xem là người thành thật và can đảm khi nhận xét về kết quả bi thảm của Bước Tiến Nhảy Vọt trong hội nghị 7000 cán bộ năm 1962. Mao Trạch Đông để ý đến ông, một cấp ủy địa phương thẳng thắn, can đảm, không nịnh bợ cũng không sỗ sàng đả kích Mao về tình trạng khủng hoảng lương thực trên lục địa Trung Hoa do sự thất bại Bước Tiến Nhảy Vọt gây ra. Hoa Quốc Phong được cất nhắc lên xử lý chức vụ thủ tướng sau khi Châu Ân Lai mất năm 1976. Vài tháng sau ông là người kế vị Mao Trạch Đông khi ông nầy mất. Hoa Quốc Phong đóng vai trò trái độn trong cuộc tranh chấp quyền hành giữa phe Giang Thanh (vợ thứ ba của Mao Trạch Đông) với tứ gian bang và phe Đặng Tiểu Bình còn ẩn tàng trong bóng tối. Khi ngôi sao Đặng Tiểu Bình sáng chói thì Hoa Quốc Phong từ chức chủ tịch năm 1980. 

                                                                                                                Phạm Đình Lân- 2004                                  

The three wise monkeys

Tosho-gu in Nikko

Khỉ Mizaru bịt mắt để không thấy điều xấu

Khỉ Mizaru bịt tai để không nghe điều xấu

Khỉ Mizaru bịt miệng để không nói điều xấu

The Three Wise Monkeys, carving on the stable of Tosho-gu Shrine, Nikko, Japan

Vài nét tổng quát về khỉ

                                                 Phạm Đình Lân 2004

                                                                                        

Tên gọi văn vẻ của khỉ là Mai hay Hầu. Đó là loài thú vật có thể sống trên cây hay trên mặt đất. Nhưng vì lý do an ninh chúng luôn luôn ngủ trên cây.

Khỉ là loài có vú, có xương sống, có máu đỏ, có trí thông minh và hình hài giống loài người. Loài khỉ có thể đi bằng hai chân và dùng tay để bò, leo trèo hay hái trái cây. Bàn tay và bàn chân của khỉ đều có năm ngón như loài người. khỉ mẹ có hai vú. Khỉ biết cho con bú, bồng và cõng con như loài người. Có tới 200 loài khỉ khác

nhau với tầm vóc, trọng lượng và màu sắc khác nhau. Loài khỉ sóc (squirrel monkey) cân nặng từ 1 – 2 kí-lô trong khi loài vượn, đười ươi, dã nhân đực có thể cân nặng từ 60 đến 70 kí-lô. Phần lớn khỉ có lông màu xám. Nhưng cũng có giống khỉ có lông đen tuyền, trắng, vàng hay đỏ.

Thời kỳ mang thai của khỉ khác nhau tùy theo giống khỉ. Thời kỳ nầy có thể kéo dài từ 4 đến 10 tháng. Giống như loài người, loài khỉ thường sinh một con. Thỉnh thoảng cũng có trường hợp sinh đôi hay sinh ba. Phần lớn loài khỉ ăn lá cây, các loại trái cây hay thảo mộc như tre, trúc, vỏ cây v.v… Loài khỉ có thể ăn côn trùng và thịt. Nhưng thực vật vẫn là thức ăn căn bản được ưa thích.

Tuổi thọ của khỉ xê dịch từ 30 đến 40 tuổi. Thông thường khỉ nuôi trong nhà sống thọ hơn khỉ sống trong rừng. Các loại khỉ sống trong rừng nhiệt đới hay bán nhiệt đới trên lục địa Á Châu, Phi Châu, Trung và Nam Mỹ Châu phải phập phòng lo ngại về thức ăn, thời tiết, tình trạng mất an ninh do các nhà săn bắn và các loài thú dữ gây ra. Khỉ nhà chẳng những có đầy đủ thức ăn còn có cả thuốc men nữa. Khỉ rừng không có được những điều kiện vật chất nói trên nên tuổi thọ ngắn hơn tuổi thọ của khỉ nuôi trong nhà.

Nói một cách tổng quát loài khỉ thuộc hai gia đình lớn. Đó là gia đình Cerboidea và Cercopithecoidea. Có loài khỉ có đuôi và loài khỉ không có đuôi (apes). Đuôi khỉ dài bằng thân mình. Đuôi giúp cho khỉ giữ thăng bằng khi leo trèo trên các nhánh cây. Khỉ dỉnh đuôi như để khoa trương địa vị của mình trong nhóm hay để nói lên sự hài lòng hay bực tức của mình.

Khỉ sống theo đoàn, khỉ đực có vai trò quan trọng trong nhóm. Khỉ đực thường đi sau đàn khỉ để bảo vệ chúng chống lại sự tấn công của các loài khỉ thú khác. Thường thường một con khỉ đực là chồng của hai hay ba con khỉ cái. Như vậy loài khỉ thiên bẩm đã theo chế độ đa thê và phụ hệ vậy.

                                                                                        Phạm Đình Lân F.A.B.I. 

    

         

http://www.art2all.net/tho/phamdinhlan/phamdinhlan_namthannoichuyenkhi.html

                                          

PHẠM ĐÌNH LÂN, F.A.B.I.

NĂM THÂN NÓI CHUYỆN KHỈ

Năm 2016 là năm Bính Thân tức năm con Khỉ. Tên gọi Hán- Việt của Khỉ là Hầu.
Nhân lúc thế giới sắp chào đón năm Bính Thân chúng tôi xin trình bày vài nét tổng quát về Hầu tộc.

THÂN THẾ VÀ THÂN THUỘC CỦA KHỈ

Khỉ là loài động vật có vú, có xương sống, có máu đỏ và sinh con. Về hình dạng Khỉ là động vật có hình dáng giống người hơn cả. Khỉ đi hai chân, dùng tay để đu bay trên cây hay cầm sào để hái trái cây. Bàn tay Khỉ có 05 ngón; bàn chân cũng có 05 ngón như loài người. Khỉ cái cũng có kinh nguyệt! Khỉ có trí thông minh hơn các loại thú vật khác. Loài người thuần hoá chúng và huấn luyện chúng biểu diễn trong các gánh hát xiệc.

Khỉ chưa hoàn toàn giống người vì có nhiều lông, có đuôi, không biết nói cũng không có chữ viết. Cũng có loài Khỉ to lớn không có đuôi như đười ươi, dã nhân, tinh tinh v. v..

Có trên 200 loại khỉ khác nhau trên thế giới. Khỉ sống trên cây, trong rừng, trên đồng cỏ ở miền núi rừng Nam Á, Đông Nam Á, Phi Châu, Trung Mỹ và Nam Mỹ. Khỉ cũng sống được ở vùng lạnh có tuyết như miền núi ở Nhật và trên dãy Hi Mã Lạp Sơn. Âu Châu, Bắc Mỹ và Úc Đại Lợi không có khỉ trong trạng thái hoang dã.

Có loại khỉ có đuôi (monkey) và loại khỉ không đuôi ( ape). Khỉ có đuôi rất nhiều. Chúng thuộc các gia đình Cebidae, Callitrichidae, Aotidae, Pitheclidae, Atelidae và đông đảo nhất là gia đình Cercopithecidae.

Blue Monkey

Baboon                               Colobus

Các loại Khỉ có đuôi quan trọng là:

1. Khỉ guenon gốc ở vùng gần sa mạc Sahara. Loài khỉ guenon (tiếng Pháp có nghĩa là con khỉ cái) có lông cổ màu đỏ, xám, xanh, vàng. Khỉ guenon có lông xanh mang tên khoa học Cercopithecus mitis.

2. Khỉ mangabey như Cercocebus atys có bộ chân mày màu trắng được tìm thấy nhiều ở Senegal, Ghana. Khỉ mangabey có hai dòng lớn: dòng Cercocebus và dòng Lophocebus.

3. Khỉ macaque như Macaca sylvanus được tìm thấy từ quần đảo Nhật Bản sang tận các nước Trung Á.

4. Khỉ baboon dòng Papio như Papio cynocephalus có lông vàng; Papio anubis có lông màu ô-liu v. v.

5. Khỉ colobus có lông dài màu trắng và màu đen pha lẫn nhau. Khỉ Colobus guerera không có ngón tay cái. Khỉ con sinh ra màu trắng dần dần có lông đen mọc xen lẫn với lông trắng.

Các loại Khỉ có đuôi quan trọng là:

1. Khỉ guenon gốc ở vùng gần sa mạc Sahara. Loài khỉ guenon (tiếng Pháp có nghĩa là con khỉ cái) có lông cổ màu đỏ, xám, xanh, vàng. Khỉ guenon có lông xanh mang tên khoa học Cercopithecus mitis.

2. Khỉ mangabey như Cercocebus atys có bộ chân mày màu trắng được tìm thấy nhiều ở Senegal, Ghana. Khỉ mangabey có hai dòng lớn: dòng Cercocebus và dòng Lophocebus.

3. Khỉ macaque như Macaca sylvanus được tìm thấy từ quần đảo Nhật Bản sang tận các nước Trung Á.

4. Khỉ baboon dòng Papio như Papio cynocephalus có lông vàng; Papio anubis có lông màu ô-liu v. v.

5. Khỉ colobus có lông dài màu trắng và màu đen pha lẫn nhau. Khỉ Colobus guerera không có ngón tay cái. Khỉ con sinh ra màu trắng dần dần có lông đen mọc xen lẫn với lông trắng.

Chimpanzee

Orangutan                      Gibbon

Các loại Khỉ không có đuôi gồm có:

- con tinh tinh (chimpanzee) Pan paniscus, gia đình Homnidae.

- con vượn ( gibbon) thuộc dòng Hylobates và Symphalangus và gia đình Hylobatidae

- dã nhân (gorilla) Gorilla gorilla, gia đình Homnidae

- đười ươi (Orang- utan) Pongo borneo, gia đình Homnidae

Các loài Hầu to lớn và không đuôi này được tìm thấy nhiều trong rừng Đông Nam Á, Nam Á, Phi Châu và Nam Mỹ nhiệt đới.

Loài Khỉ có đuôi nhỏ con hơn loài khỉ không có đuôi. Loài khỉ sóc Samiri ustus, gia đình Cebidae cân nặng lối 1 ki-lô. Trái lại dã nhân đực có thể cao gần 2 m và nặng từ 70 ki-lô đến 180 ki lô. Đuôi khỉ có thể dài đến 91 cm tức là lối 03 feet. Đuôi Khỉ giúp cho Khỉ giữ thăng bằng khi leo trèo. Khỉ đỉnh đuôi như là một sự bày tỏ uy quyền, sự hài lòng hay không hài lòng. Loài vượn có tay dài nên đu bay trên cây rất giỏi.

Khỉ ăn lá cây, khoai, củ, chuối, các loại trái cây trong rừng, hột, trứng chim, các loại côn trùng v. v.

Khỉ có đuôi từ 4 đến 6 tuổi bắt đầu bắt cặp và sinh con. Thời kỳ mang thai kéo dài lối 05 tháng. Thời gian mang thai dài hay ngắn tuỳ thuộc vào giống Khỉ.

Dã nhân cái bắt cặp khi được 06 hay 07 tuổi. Dã nhân đực làm công tác truyền giống khi được 09 hay 10 tuổi. Thời gian mang thai của dã nhân xê dịch từ 250 đến 290 ngày tức 08 tháng 10 ngày hay 09 tháng 20 ngày (hơn cả thời gian mang thai của loài người: 09 tháng 10 ngày). Cứ mỗi 04 năm dã nhân mới bắt cặp một lần.

Như loài người thông thường Khỉ hay dã nhân chỉ sinh một con mà thôi. Ít khi xảy ra tình trạng sinh đôi hay sinh ba. Loài vượn ngày càng hiếm dần vì suốt quá trình sống vượn chỉ bắt cặp một lần và mỗi lần sinh cũng chỉ có một con mà thôi!

Tuổi thọ của Khỉ có đuôi ngắn hơn tuổi thọ của loài Khỉ không có đuôi. Tuổi thọ thường thấy của Khỉ có đuôi xê dịch từ 10 - 20 tuổi tuỳ theo tình trạng sống hoang dã hay bị giam cầm trong nhà hay trong sở thú. Khỉ sống hoang dã có tuổi thọ ngắn hơn Khỉ bị giam cầm vì không được ăn uống đầy đủ, không có người chăm lo thuốc men và bị các loài dã thú đe doạ.

Tuổi thọ của loại dã nhân hay tinh tinh có thể đến 40, 50 tuổi trong các sở thú. Kẻ thù của Hầu tộc là cọp, beo, sư tử, chó sói, điểu tộc v. v. Kẻ thù đáng sợ nhất đối với chúng vẫn là loài người. Loài người đốt rừng làm rẫy, thu hẹp không gian sinh tồn của Hầu tộc. Loài người săn bắn Khỉ để ăn thịt, ăn óc Khỉ, bán mật, xương cốt Khỉ. Tín đồ Hồi Giáo bị ngăn cấm không ăn thịt khỉ.

Xã hội Hầu tộc là xã hội đa thê, trọng nam và trọng lão niên. Hầu tộc sống từng đàn dưới sự chỉ huy của một con Khỉ đực lớn tuổi và đầy uy quyền. Con khỉ đực này là chồng của nhiều con Khỉ cái trong đàn. Con khỉ đực uy quyền này ngăn chặn không cho Khỉ cái trong đàn giao tình với Khỉ đực khác đàn. Nó cũng ngăn chặn bằng sức mạnh của hàm răng và móng vuốt của nó ngăn cản không cho Khỉ đực trong đàn giao tình với Khỉ cái. Khỉ mẹ rất thương con và chăm sóc Khỉ con rất chu đáo. Khỉ đực con lớn lên bỏ đàn đi sống cô đơn và phiêu bạt như là một sự phản kháng ngầm chống con Khỉ đực già đầy uy quyền trong đàn và độc quyền trong công tác truyền giống.,,,

Gorrila tool use

Some primate families, from top to bottom: Daubentoniidae, Tarsiidae, Lemuridae, Lorisidae, Cebidae, Callitrichidae, Atelidae, Cercopithecidae, Hylobatidae, Hominidae.

orangutan

Chimpanzee mom and baby cropped

bonobo

-------------------------

Pair of Gibbons at Salzburg zoo

A 1927 drawing of chimpanzees, a gibbon (top right) and two orangutans (center and bottom center). The chimp in the upper left is brachiating; the orang at the bottom center is knuckle-walking

http://en.wikipedia.org/wiki/Ape

Ape skeletons