KY UC AU THOI VE CUOC CHIEN LAN THU NHAT PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

Men goi cac em bai Ky Uc Au Thoi.... de doc giua tuan sau Memorial Day.

Van Su Lanh

Thay Lan

phamdinhlan (david)

KY UC AU THOI VE CUOC CHIEN LAN THU NHAT

PHAM DINH LAN, F.A.B.I.

          Toi khong viet ve cuoc chien tranh Viet- Phap duoi cai nhin uyen bac va thong thai cua nha chanh tri hoc, chien luoc gia, chien thuât gia, nha viet su chuyen nghiep  hay nha binh luan va phan tich tinh hinh chuyen nghiep ma nhin cuoc chien bang ky uc  va su hieu biet cua mot dua tre Viet Nam o ba xa nho be it duoc ai biet den.  Do la que noi, que ngoai va xa cu tru lau nam cua toi trong quan Lai Thieu, tinh Thu Dau Mot, sau doi thanh tinh Binh Duong.

          Toi khong dam tu cho minh khach quan hay chu quan, nho ro hay nho lam, vo tu hay thien vi, trung thuc hay sai lech vi bat cu ly do gi do.  Su danh gia xin danh cho nguoi doc. 

****

          Que noi toi la lang Tuy An sau doi thanh An Phu  do su sap nhap cua hai xa Tuy An va Vinh Phu ma ra.  Que ngoai toi la lang Binh Chuan.  Lang ma gia dinh toi cu tru lau nhat trong doi chung toi la lang Tan Thoi.  Tat ca deu nam trong quan Lai Thieu, tinh Thu Dau Mot, Nam Bo.

          Que noi toi la mot lang co nhieu tri thuc tieu tu san, co mot truong tieu hoc lon nhu truong tinh ly Thu Dau Mot duoi thoi Phap thuoc.  Nguoi co cong dao tao tri thuc Tay hoc trong lang la thay Nguyen Van Diet, than sinh cua luat su Nguyen Lam Sinh va ba Nguyen Thi Giau, chu nhan nha may det Lien Phuong o Thu Duc va la nhac phu cua doc phu Vo Van Ngo, tinh truong Cho Lon thoi quoc truong Bao Dai, giam doc Nha Nhan Vien Phu Thu Hien Nam Viet va dong ly van phong bo Tai Chanh thoi de nhat Cong Hoa duoi thoi tong thong Ngo Dinh Diem.  Ty le dan lang co DEPSI cao hon cac xa khac trong tinh rat nhieu.  Do do nha cua trong lang rat khang trang.  Nha lop ngoi do, co cua, vach go hay vach tuong voi cua so day du.  Truoc nha co hang rao cay xanh dac biet la hang rao bong bup.  Trong lang khong co nha la ma chi co nha cay hay nha gach lop ngoi am duong hay ngoi mat phang co moc  cua Phap.    Lang khong co nong dan.  Khong co ruong.  Co rung nhung khong co nui, doi, khong co song, khong co suoi.  Gieng dao sau van khong co nuoc!  Vi dan lang co trinh do hoc van kha cao nen nha nao cung co vuon cay an trai quanh nha nhu xoai, buoi, man, vu sua de co trai va bong mat. 

          Khi cach mang mua thu bung no lang Tuy An tro nen ron rip.  Thanh nien dot lua trai, hat nhung bai ca yeu nuoc du loai cua Luu Huu Phuoc de co xuy viec cho gao ra Bac Bo cuu nan doi o do.  Thanh thieu nien hoi hop hang ngay trong hai can pho trong khong nguoi thue cua cha toi.  Trong so nay co cac anh cua toi.  Tat ca deu vui ve  luyen ca hat truoc su lo au cua mot so nguoi khac.  Trong so nguoi lo au nay co cha toi.  Cha toi mat viec phai nam nha.  Toi vo tu, vui ve mac cho su lo lang cua cha me toi.  Do la thoi ky nguoi ta ban khoai mi (san) nau an voi muoi dau + duong voi dua nao; bap nau an voi dua nao va muoi dau+ duong.  Mon an duoc thay nhieu nhat la chuoi chien.

          Toi thay nhieu thanh thieu nien hoi hop nhung khong thay nguoi Viet Minh nao co sung ong.  Nguoi ta keu goi nguoi tinh nguyen di cuop sung cua quan Nhat.  Cu the cuop sung o dau va duoc bao nhieu cay sung toi khong biet ro.  Vi qua nho toi cung khong biet van phong lam viec cua cac can bo Viet Minh o dau.  Nha hoi Tuy An?  Nha chung toi gan do nhung khong thay ro ai ra vao trong ay.  Nhung linh giet cho cua Viet Minh duoc dan chung thi hanh nhanh chong mac du do chi la khau linh truyen tai cho khong co van ban va chu ky cua ai ca.  Nhan vat Viet Minh ten tuoi ma toi duoc nghe la ong Giau (Tran Van Giau), ong Nghe (Huynh Van Nghe), ong Tay (Dao Son Tay), ong Thang (Kieu Dac Thang) v.v.  Cha toi nam nha va khong can biet cac chu toi lam gi.  Ho di hoi hop hang ngay.  O dau?  ve chuyen gi?  Dieu do khong quan trong doi voi cha toi.  Chuyen bep nuc va nguon song hang ngay co me toi can dang.  Cha toi o nha trong coi mot dua chau binh hoan, con cua mot nguoi chu am con di bo tu Sa Dec ve que sinh quan.  Chu lo ‘quoc su’ de mac dua con binh hoan cho cha va me toi cham soc.  Da vay trong nha con phai chua vai nguoi can bo Viet Minh.  Toi chi nho ten hai nguoi.  Nhung nguoi khac qua tham lang nen toi khong nghe goi ten nen khong biet.  Hai nguoi toi nho ten la anh Trong va anh Nam.  Ca hai loi 18, 19 tuoi, tuong mao nho nha.  Co le do la hai hoc sinh lop 3eme anee hay 4eme anee.  Sang nao ho cung goi nhau day bang cach hat:  Anh nghe chang cung ken rang dong.  Dang uy linh ken vang tren khong…’ rut tu ban Rang Dong cua Hung Lan (Hoang Van Huong). 

          Mot hom co hang tram nguoi keo den o nha ba co toi.  Nha o canh nha cua chung toi.  Hai nha phan cach nhau bang vai cay gon co thu va bui bo bo hay y di Coix lachrymal- job cao loi 2 m.  Nguoi Phap toi la Croix de Ma Yuan (Thap tu gia Ma Vien) hay Larmes de Job (Nuoc Mat cua Job).  Do la mot can nha xua rong lon bang go lop ngoi am duong.  Nha khong co cua so.  Cac buong trong nha toi nhu muc du la ban ngay.  Ba co chung toi mat, can nha rong lon de khong.  Cac chien binh Viet Minh danh tran Cau Ben Phan o Gia Dinh rut ve tam dung chan o nha ba co toi khoang 10 ngay.  Da so nhung can binh Viet Minh la nguoi Bac.  Ho cai lon nhau du lam.  Co luc ho danh lon lan nhau khien cac dong doi la loi am i.  Ho nau com nhung phai dung nuoc o nha chung toi de nau nuong, giat giu va tam nua!  Nhu da noi o nhung dong chu gioi thieu o phan dau, Tuy An rat qui nuoc.  Nha chung toi may man co ho va lu mai vu to chua nuoc de xai quanh nam.  De tiet kiem nuoc, doi khi anh em toi phai di bo 2 km de tam, giat duoi mach Cay Dao nam tren dia phan lang Tan Phuoc, tinh Bien Hoa.  So nuoc du tru trong lu va ho chi du dung cho gia dinh thoi.  Nay co den hang tram nguoi dung nuoc de nau nuong va tam thi so nuoc du tru som can.  Chuyen hien nhien nhu vay nhung phai lang cam khong dam he moi.  Luc bay gio ai bi Quoc Gia Tu Ve Cuoc chieu co thi khong co ngay tro lai duong the.

          Mot buoi sang thuc day thay can nha trong tron.  Cac can binh Viet Minh di ve dau khong ai biet ro. 

          Quan Phap tai chiem Saigon, Gia Dinh, Go Vap, Hoc Mon.  Ho tien ve Lai Thieu va mo cuoc hanh quan vao Tuy An.  Ho sang suot khi danh gia tam quan trong cua Tuy An. 

1.      Tuy An co vi tri kha dac biet.  Lang co Rung Co Mi nam ngoai ria cua Chien Khu D.  Tuy An cach Di An 5 km; Lai Thieu: 7 km; Thu Duc: 10 km; Thu Dau Mot: 10 km; Bung: 06 km; Bien Hoa: 15 km v.v.  Do la mot lang gan cac thanh pho Di An, Lai Thieu, Bung, Bien Hoa, Thu Duc, Thu Dau Mot lai co rung rong loi 10 km2.

2.      Tuy An co nhieu dan lang co trinh do van hoa kha cao so voi cac xa khac trong tinh.  Mot so cu dan Tuy An lam viec cho don dien o Loc Ninh, Hon Quan, Dau Tieng noi co nhieu phu cao mu la dang vien Dong Duong Cong San Dang.

3.      Neu binh dinh Tuy An duoc thi an ninh cac vung phu can duoc bao dam.

Cach binh dinh cua ho manh bao khi thieu huy nha cua trong lang.  Khong thay mot su khang cu nao ve phia Viet Minh.  Dan lang chay tu tan.  Khong nguoi dan lang nao bi giet chet trong cuoc hanh quan nay ngoai tru 06 nha giao bi xu ban tai vuon gon cua cha toi cach nha ong noi toi loi 100 m.  Trong so nay co chu bay toi.  Chu la mot giao su toan o truong Sisovath, Phnom Penh, ve.   Anh Mot o Xom Cho bi Phap danh, thuong tich tram trong.  Khong biet vi su sai lam cua nguoi thong ngon hay vi su tra loi ‘oui’, ‘non’ sai cua anh. Cha toi say ruou nen khong chay di dau ca.  Nguoi bi bat giai ra Lai Thieu, bi tra khao den be song mui va duoc dua vao danh sach a fusiller.  Khong biet tai sao Phap khong dot nha ong noi.  Neu ho dot co le ong toi bi chet thieu vi gia yeu va song don doc mot minh.  Ong toi mat trong canh dieu hiu.  Mot nguoi con bi bat.  Mot nguoi con khac o xu xa ve vua bi xu ban.  Cac con va chau ly tan moi nguoi mot noi.  Dan lang Tuy An roi bo lang sau khi lang bi chim trong bien lua.  Gia biet nhung hang cay sao cao vut tren huong lo Tuy An- Bung!  Gia biet nhung hang rao bong bup do tham quanh nam!  Gia biet nhung vuon cay an trai nhu xoai, buoi, man va thom!  Gia biet ngoi truong lang uy nghi da dao tao nhung nguoi tri thuc Tay hoc tai dia phuong!  Gia biet tieng ve sau ri khi he sang!  Gia biet nhung cay truong hoang dai ket trai mau vang hay mau do ruc vao mua he!  Gia biet nhung loi ca em ai tram buon Ce n’est qu’un aurevoir, mes freres, ce n’est qu’un aurevoir trong ngay le phat thuong vao ngay 14-07 (ky niem cach mang 1789, ngay bai truong va cung la ngay Quoc Khanh cua Phap)!  Gia biet ngoi dinh co kinh tho vi Than hoang duoc dan lang va dan cac xa phu can xem la linh hien nen da danh cho Ngai nhung buoi le cung dinh trang nghiem va long trong!

          Chi vi co rung Co Mi ma Tuy An tro thanh chien khu.  Tuy An khong co dan nen tro thanh muc tieu oanh tac va phao kich cua cac gian phao tu Phu Loi ban xuong, Depot Di An va ba khau trong phao 105 ly o Lai Thieu ban vao.  Do la nhung tieng no dinh tai diec oc ve dem.  Thuc te khong gay thiet hai gi cho Viet Minh vi ho khong co bao nhieu nguoi o do.  Viec phi co Phap oanh tac mach Cay Dao o Tan Phuoc, lang o Bien Hoa tiep giap voi Tuy An chi vi thay bong nguoi di tam, giat duoi mach.  Trong vu oanh tac duy nhat suot 09 nam chien tranh nay, mot co em con cua mot nguoi chu hoat dong o vung Tan Khanh- Khanh Van bi thuong phai dem ra Lai Thieu nho y ta  Cau mo va chua tri.

          Mua he nam 1953 toi ve tham ba toi o Binh Chuan.  Luc bay gio lo trinh Lai Thieu- Binh Chuan  loi 8 km nhung phai mat nua ngay moi den duoc.  Phai di xe ngua len Bung.  Tu Bung phai di bo tren huong lo noi lien Bung- Thuan Giao- Binh Chuan- Tan Khanh.  Gan ma ong ca Tran phai queo trai di ve huong chua thay Hue di ngang qua Xom Moi roi lan theo duong xe bo day dat cat de vao Xom Trong noi ba toi cu ngu.  Toi hom do co nguoi den tung nha trong Xom Trong keu goi dan lang tham du le Thuong Binh 27/ 07.  Ba toi khong muon toi tham du nhung khong dam can ngan.  Troi vua sup toi, toi di theo mot vai nguoi  khong quen mat trong lang di ve huong Thuan Giao.  Khi di vao Dong Chap Cha noi trong nhieu mia lau toi thay dong dao nguoi di tren mot doan duong dai ca cay so.  Nhin hinh anh nhung nguoi im lang noi got nhau di qua Dong Chap Cha toi lien tuong ngay den cau Suong mo roi!  trong rung chieu trong bai Doan Nguoi Di Trong Suong.  Khong mot ai trong doan nguoi nay mac quan ao trang.  Tat ca deu giu im lang tuyet doi de tranh su theo doi cua Phap o Phu Loi, hai don cua luc luong giao phai o Thuan Giao va Tan Khanh.  Dang di bong nguoi di truoc nhan linh cua ai do bao phai  tu lanh minh trong dam mia.  Khong biet nhung nguoi khac ra sao, rieng toi bi la mia khua  kho chiu va cam thay ngua ngay trong nguoi.  Dung trong dam mia lau loi 10 phut thi co linh tiep tuc di.  Du di trong dem toi, toi van nho lo trinh Tuy An- Binh Chuan cua toi 08 nam truoc trong vung nay.  Toi biet doan nguoi se den du le trong Rung Co Mi.  Noi cu hanh le co den manchon sang choang.  Lan dau tien toi thay hinh ve ong Truong Chinh  cao loi 1 m.  Toi ngac chien vi tu truoc den gio chi nghe ong Ho Chi Minh cho chua nghe ten ong Truong Chinh.  Nhung tai sao khong co hinh ong Ho Chi Minh?  Su thac mac cua toi cham dut khi buoi le bat dau.  Vai thanh nien nam, nu ca bai Cuong Quyet Ra Di va Muoi Chin Thang Nam.  Trong khong khi tung bung cua buoi le hinh nhu khong ai  nghi den gian phao o Phu Loi, Lai Thieu hay Depot Di An.  Buoi le cham dut. Toi ue oai ve nha ba toi vua met moi vua buon ngu.  Ve den nha toi vo cung cam dong thay ba toi ngoi ben ngon den dau leo let cho toi ve!

****

          Binh Chuan la mot xa nong nghiep nhu phan lon cac xa khac o Nam Bo.  Su khac biet giua Binh Chuan va Tuy An rat ro  ret.  Dat dai o Binh Chuan mau mo hon Tuy An.  Binh Chuan co suoi, co ruong lua va dat go thich hop cho viec trong khoai trong dau.  Tuy An co rung va vuon cay an trai.  Nha cua o Binh Chuan khong khang trang bang nha cua o Tuy An.  Da so nha cua o Binh Chuan deu rong rai, lop ngoi am duong.  Khong nha nao co cua so va lot gach ca- ro (carreaux- gach vuong).  O Binh Chuan co ba toa nha duoc xay bang gach.  Do la nha tho Binh Chuan (khong co giao dan), nha vuong (nha hoi; nha lang) va truong hoc.  Truong hoc o Binh Chuan chi co hai cap lop nhung khong co hoc sinh nen khong hoat dong. 

          Cho den nam 1945 trong lang chi co ong chin Rua hoc het lop du bi (lop 2- cours preparatoire) va co kha nang dem tu 1 den 100 bang tieng Phap.  Ong lam linh ma ta o Thu Dau Mot.  Nam 1945 ong dao ngu ve lang lam ruong.  Bu lai trong lang co nhieu nguoi gioi vo thuat nhu ong nam Gia, bay Khau, tam Tron, bay Anh, vo chong ong tam Hien v.v.  Ong bay Khau co tuong nho nha va sang trong.  Ong lam ruong rat tai tu.  Moi chieu khi tat nang ong moi vac cuoc xuong ruong.  Ong bay Anh va nam Gia uong ruou de bang to.  Ca hai ong deu den mun.  Ong bay Anh con khoe manh, an uong khoe hon ong nam Gia.  Ong tam Hien (ba tam Hien la nguoi dan toi ve Binh Chuan tu Tan Khanh sau khi toi gian anh toi va bo ve Binh Chuan va gap mot ni co khi di den vuon cao su) uong ruou nhu the nao ma luc nao ong cung say.  Khong can uong, chi can nghe mui ruou thi say ngay.

          Dan lang Binh Chuan chi thu lam nghe nong.  Mot vai nguoi quan tam den chanh tri khong biet do su moc noi nao.  Ong bay Can gia nhap dang Cong San Dong Duong vao nam 1937 do co lien he nghe nghiep voi lo chen Thuan Giao noi co nhieu cong nhan nguoi Hoa xay chen, ve chen va dac trach viec ham do sanh su.  Cong nhan Viet Nam chi lam nhung cong viec tay chan nhu bua cui, bo cui vao lo ham, phoi san pham dat set moi xay roi dem vo neu nguoi dac trach thien van trong lo thong bao sap co mua.  Cac nha thien van nay khong thua kem cac nha khi tuong hoc chuyen nghiep.  Neu ho sai lech thi lo bi lo la nang.  Ong bay Mi va tam Ro cung co tuong mao cao rao nhu ong bay Khau nhung co ve co khuynh huong chanh tri hon.  Ong bay Mi dat ten hai con ong la Kha va Di.  Ong tam Ro la nguoi tho hot toc duy chat trong lang trong thap nien 1940 dat ten hai nguoi con cua ong la Dan va Chu.  Mot lang chi co mot nguoi hoc het lop du bi ma  co nguoi uoc mo dan chu khong the xem la nguoi tam thuong duoc.  Bay Mi co ve nong noi, co chap va hieu chien trong khi tam Ro hien hau va diem dam hon.  Khong biet ong ba Cha co gia nhap dang Cong San hay khong chi biet rang  khi cach mang mua thu bung no ong  co mot cay sung Mousqueton dai nhu bieu tuong cua quyen uy luc bay gio.  Con gai ong, chi hai Nhon, la mot my nhan trong xa.  Khong biet chi co chuc phan gi trong van phong lam viec cua Viet Minh trong lang khong chi thay chi thuong den do va noi chuyen voi moi nhan vien truc o do.  Toi khong biet ten nguoi nay vi ong ay thong phai la dan trong lang.  Van phong nay la nha cua mot nguoi cau cua toi.  Cau la nguoi giau co, tanh tinh khong duoc long ai ca ke ca nguoi trong ho.  Cau bi len an tu hinh vi trang tri nha bang bong giay xanh, trang, do, vang va bi len an lam dau hieu cho Phap.  Cau bi bat va khong thay ve.  Co tin don cau bi giet o Khanh Van.  Cau chet vi giau co va vi thai do kho ua cua cau do su giau co ma ra.

          O Binh Chuan toi thuong nghe nguoi ta nhac den ong Trinh, ong Lo.  Toi khong hinh dung hai ong nay la ai tren thuc te.  Nguoi ta thuat chuyen Hoang Tho nhu chuyen phong than mac du Hoang Tho khong hoat dong trong tinh Thu Bien (Thu Dau Mot + Bien Hoa).  Toi biet chut it ve Phan Cong Trieu va Nguyen Van Thi.  Phan Cong Trieu bi thuong nang trong tran danh Nha Tho (giua Binh Chuan va Tuy An) va duoc dua ve nha ba toi.  Ong chet ngay toi hom ay tren bo van ma toi ngu.  Toi co du dam tang cua ong chon o Xom Ngoai gan ranh hai xa Binh Chuan va Thuan Giao.  Nam 1975 toi ve Xom Trong tuc xom cu cua ba toi va di ngang qua mo cua ong.  Toi hoi ngac nhien.  Nam mo van la mo dat nhung mo bia bang thach cao rat dep voi hang chu Aquino Phan Cong Trieu.  Tam mo bia cu lam bang xi mang rat tho voi dong chu nguech ngoac Chien Si Pham Cong Trieu voi dau hieu ngoi sao ve tay. 

          Ba toi tuy gia va goa bua nhung ba van duoc xem la nguoi kha gia trong lang.  Nha ba la noi cac can bo Viet Minh lui toi ban chuyen gi do xong ho di va ngu dem o mot noi bi mat nao do.  Ong Nguyen Van Thi la mot trong nguoi thuong ghe qua nha ba toi.  Ong co tuong mao sang sua.  Vo ong la mot nha giao.  Ong thich am toi.  Co le ong nho con ong chang?  Sau nay toi nghe tin ong bi bat va duoc trao doi tu binh voi cac dai ta Phap bi bat o Lang Son nam 1950.  Hinh nhu ong khong tap ket ra mien Bac nam 1954 ma hoat dong tren dat Cambodia trong thoi ky thanh lap hai cang Sihanoukville tren Vinh Thai Lan.  Ten ong chim trong quen lang trong khi nguoi dong dang cap voi ong nhu ong Le Duc Anh dat tot dinh danh vong.  Ba toi phai chua mot nu can bo Viet Minh trong nha.  Ten chi la Lan, mot thieu nu dep goc mien Bac.  Lan dau tien toi duoc an bun reu nau bang cua dong gia nhuyen nau voi la dang do chi Lan nau.  Toi biet Lai Thieu lan dau tien cung do chi Lan nay vi nha cha me chi nam doi dien voi rap hat Phuong Lac o Phu Long sau nay.  Khong ngo sau nay Lai Thieu tro thanh tru quan lau doi nhat cua gia dinh toi.

          Nhung ngay song o que ngoai toi tham du viec trao tang banh to cho doan quan ‘nguoi Viet Nam moi’ voi di tu toi.  Do la nhung nguoi toc xoan, da ngam den.  Ho la dan toc thieu so o Bu Dang, Bu Dop, Phu Rieng.  Ho di chan khong, mang giao, mac hon la sung ong.  Khong biet ho phat xuat tu dau ma di ngang qua Binh Chuan tren nhung duong xe bo day cat.  Toi khong biet ho di dau chi biet ba toi va di toi duoc linh lam banh to de giup luong kho cho ho. 

          Cho den dau thap nien 1950 Binh Chuan khong co mot chiec xe dap nao ca.  O Xom Ngoai gan Thuan Giao chi co mot quan nuoc tra.  Thuc khach den an an chao long, chuoi, banh ngot, banh u nhan ngot va uong tra.  Viec mua vai voc, kim chi, dau hoi…phai nho mot nguoi ban hang luu dong mua gium voi mot it tien loi nhu tien chuyen cho, tien phieu luu va nguy hiem cua nguoi ganh hang tu thanh thi vao nong thon.  Nguoi ban hang luu dong nay cuc kho vi phai ganh hang tu thanh pho vao thon que, di tren nhung dan duong day cat nong buc vao cac buoi trua roi tren cac bo de tron trot va cac trien doc hiem tro.  Ho phai vuot qua cac tram kiem soat ngoai thanh pho.  Ngoai thanh pho ho bi nghi tiep te cho Viet Minh.  Vao thon que ho bi Viet Minh nghi lam do tham cho Tay.  Mot ben tinh nghi thi bi bat va tra tan.  Con mot ben tinh nghi thi bi giet mat tich.  Do la chua noi den canh bi cuop giet giet, tien bi mat , xac cung mat luon.  Khi Viet Minh phat hanh tien Ho Chi Minh thi nguoi giao dich giua nong thon va thanh pho lai khon don ve viec xai tien.  Tien do Ngan Hang Dong Duong phat hanh bi Viet Minh tich thu, xe doi de xai nhu nua gia tri ghi tren to giay bac hay nhan moc Viet Minh.  Khi ra thanh thi di nhien khong ai xai tien Ho Chi Minh.  Nhung xai tien cua Ngan Hang Dong Duong hay sau nay cua Vien Phat Hanh Viet, Mien, Lao co moc Viet Minh hay xe nua giay bac thi bi tinh nghi va gap lam dieu kho de. 

          Toi roi Binh Chuan khoang cuoi nam 1946.  Nhung mua he nao toi cung ve tham ba toi du phai di bo vat va tu Bung vao Thuan Giao, qua Xom Ngoai, Xom Moi moi den Xom Trong noi luu lai nhieu ky niem cua toi.  Ngay 05-10-1950 toi dan Sam va Pierre ve Binh Chuan du tinh di chien khu.  Muoi Sang, con ong tam Tron, khuyen chung toi ve thanh pho tiep tuc viec  hoc hanh.  Ba toi vui mung ve loi khuyen cua muoi Sang.  Ba chuan bi khan goi dua chung toi ve Lai Thieu.  It lau sau Sam den tu gia toi va cuong quyet roi Lai Thieu vi khong song duoc voi nguoi co, vo cua nha giao di bung bien vao dau nam 1947.  Suot cuoc chien khong co nguoi dan lang Binh Chuan nao chet vi chien tranh.  Binh Chuan cung khong thay bong dang nguoi linh Phap nao mac du ho dong quan o Phu Loi.  Trong thoi gian song o day toi khong co gi so set trai lai hung thu khi nghe Tay bo (bo: khung bo).  Chi nghe la tim cach tron duoi ham.  O Binh Chuan co nhieu ham dat nen co nhieu cho tron.  O cac luy tre nguoi ta dao ham de tranh dan mot- che mortier) va bom.  Thuc te khong co viec Tay bo ma chi co tin don de dan lang canh giac va tim noi tru an ma thoi.   Co mot lan Phap dem mot- che 81 ly dat o Hoa Thanh va ban vao Binh Chuan.  Khong ai bi thuong hay bi trung dan chet ngoai tru vai bui tre bi trung dan mot- che chay den.

****

          Nhu da biet cha toi, nguoi tu suyt bi xu ban, da tro lai lam viec o Lai Thieu.  Gia dinh toi lan luot duoc doan tu vao cuoi nam 1946.  Nha chung toi o la cai kham nhot cha chung toi nam sau nha lang Tan Thoi.  Tan Thoi la xa quan ly Lai Thieu.

          Xa Tan Thoi co mot con rach bat nguon tu Phu Hoi chay ra song Cai tuc song Sai Gon tren ban do.  Con rach la duong phan ranh giua xa Tan Thoi va xa Phu Long.  Do la giang lo quan trong cho ghe thuyen ra vao buon ban ca, mam, thom, dua hau tu dong bang song Cuu Long den.  Thuyen be tu mien tay den mua lu, chen, khap va do moc (tu tho, ban ghe bang go qui) tu cac lo gom hay cac trai moc trong xa. 

          Chung toi tam goi do la song Lai Thieu.  Co hai cau duc bat tren song tren Quoc Lo 13 huong len Thu Dau Mot (Bac) va huong ve Sai Gon (Nam).  Ben ngua tren song la noi cac chu xe ngua dem ngua xuong tam va cung la noi nguoi ta rua co truoc khi cho ngua an.  Do la ben dau cua ghe thuyen cho trai cay, rau cai tu Nhi Binh, Binh Nham, An Son xuong ban o cho Lai Thieu.  Tren khuc song Lai Thieu gan nay co hai nha ve sinh duoc duc bang xi mang cot sat kien co.  Sau nay nha ve sinh gan ben ngua bi dap bo de xay cho ca.

          Tan Thoi co hai cho:  Cho Cu va Cho Moi.  Pho cho doc theo hai cho nam tren huu ngan song Lai Thieu la khu thuong mai.  Hau het cu dan o pho cho deu la nguoi Hoa .  Ho mo tiem nuoc, tiem thuoc Bac, tiem trong rang, tiem gao, tiem banh, tiem tap hoa v.v.  Nhung can nha to lon xay theo kien truc Tay Phuong nam trong khu cho cu.  Do la nha cua gia dinh Huynh Phu,  nha cua ong hoi dong Thao, ong noi cua dai ta Nguyen Tri Hanh, nha lau cua sau Hoa, nhac phu cua anh Lam Van Hoa, si quan Hien Binh, nha lau huong ra ben ngua goi la pho lau cua mot chu tiem tap hoa nguoi Hoa, Mot nha lau  cua mot nguoi Hoa canh tiem vang Le Van Uc hay Le Van Sam o Cho Moi bi trung dung lam phong Thong Tin Lai Thieu (Hall d’Information), nha lam ban phung cua nguoi Hoa co lien he than thuoc voi anh Quang Tan Chanh tren duong hang me sau nay la duong Trung Nu Vuong.        

          Dong Nhi, Dong Ba va Dong Tu la noi cu tru cua nguoi Viet song bang nghe nong.  Tan Thoi khong co rung nhu Tuy An, Binh Hoa hay vuon cay an trai um tum nhu Binh Nham, Hung Dinh, An Son nen hoat dong cua du kich Viet Minh tuong doi kho khan.  Quan Phap, Bac Phi, linh Khmer va linh bon xu dong o nha douane (quan thue)  doi dien voi nha lang Tan Thoi, don bot canh villa cua quan truong sau truong tieu hoc Lai Thieu (sau nay la chi khu Lai Thieu) va dinh lang sau khi bi Viet Minh dot chay vao dem giao thua nam 1947.  Mot it quan Phap dong gan lo dau chu Thang gan rap hat cu de ngan chan Viet Minh tu Phu Hoi ra.  Du kich Viet Minh hoat dong o Dong Nhi, Dong Ba va Dong Tu nho co duong rut ve Binh Hoa hay xa hon ve Tuy An.  Du kich de doa Tan Thoi xuat phat tu Phu Hoi, mot vung ngap nuoc, lau say va co day dac.  Ve vi tri dia ly Phu Hoi an thong voi Phu Long, Vinh Phu.  Vuot qua quoc lo 13 thi den song Sai Gon.  Bo song ben kia la An Phu Dong.

          Toi vua doan tu voi cha me va cac anh khong bao lau thi chung kien mot tran danh giua quan Phap o Lai Thieu voi Viet Minh vao dem giao thua nam Dinh Hoi 1947.  Viet Minh danh giac tam ly hon la co thuc luc thuc su.  Ho mo chuong ngua va no sung cho ngua chay loc coc tren duong nhua tua ho nhu cap chi huy Viet Minh coi ngua xong pha tran mac.  Quan Phap phan lon la linh Maroc va Le Duong (legionnaires) dong o nha douane ban xoi xa len troi co ho nhu tran chien dien ra khoc liet.  Viet Minh dot Cho Moi, Cho Cu va dinh Tan Thoi roi rut lui.  Trong tran nay khong co ben nao thiet hai nhan mang hay bi thuong ca!  Viet Minh khong dong nguoi, khong day du vo khi nhung lam chu tinh hinh.  Linh Maroc va Le Duong co ve danh giac lay le mac du kha dong va co day du vo khi.  Giua canh hon loan va sung no vang ren me toi chuyen bung.  Doi khi tieng sung ngung han me toi duoc dua sang binh vien luc ay nam canh nha day thep (Buu Dien) Lai Thieu.  Em toi, Pham Dinh Tuong, ra doi trong khoi lua dung ngay Tet dau tien cua nam Dinh Hoi.  Nguoi em nay mat khi chua day 03 thang tuoi.  Cha toi cho rang cai chet cua em Tuong la do ba cay sung dai bac 105 ly dat tren san truong tieu hoc Lai Thieu gan noi chung toi o na dan vao Binh Hoa va Tuy An (An Phu) moi toi.

          Ba si quan Phap cap dai uy va thieu ta di dao mat moi buoi chieu tren mot chiec xe Jeep do mot tai xe nguoi Viet ho Huynh lai.  Den khuc quanh gan Trung Tam Bac Ai cua linh muc Huynh Van Cua sau nay chiec xe Jeep bi Viet Minh nup tren mot chiec xe bo xa sung ban.  Ba si quan Phap chet tai cho.  Nguoi tai xe Viet Nam bi thuong nhe.  Sau cai chet cua ba vi si quan Phap nay co linh don mang cut tu Binh Nham den Hung Dinh sau vao trong cach Quoc Lo 13 ba tram thuoc (300 m).  Tu nam 1947 den 1950 cu moi chieu co mot chiec xe nha binh 10 banh cho mot so tu nhan bi len an la Viet Minh sau khi tra khao ra cau xe lua noi lien Phu Long va Thanh Loc de xu ban.  Tay cua ho bi cot.  Nhung phat dan vo tinh no don vao luc hoang hon tat nang dua ho ve coi chet tren cau xe lua.  Xac cua ho  bi vat xuong song Cai tuc song Sai Gon lam moi cho tom ca.  Luc bay gio thinh thoang co vai xac chet  troi vao song Lai Thieu.  Do la xac cua nhung nguoi Viet Minh bi Phap ban o cau xe lua.  Cung co the co nhung xac chet do Viet Minh giet vi tinh nghi nan nhan lam chi diem (informateur) cho Phap! 

          Hoat dong cua Viet Minh yeu di khi Lai Thieu xuat hien luc luong bo tuc (Forces Suppletives) duoi su chi huy cua ba vi dai uy du ba vi nay khong hoc truong vo bi nao ca.  Linh trong luc luong bo tuc khong phai la linh chanh qui cung khong phai la linh quoc gia.  Ba vi dai uy tuyen mo phan lon la nguoi dia phuong va tra luong hang thang cho ho bang tien  thu tien cho ngoai cho, ben do, lay xau cac song co bac di dong, xo de tai dia phuong hay bang nhung thu nhap kinh te va thuong mai khac tai dia phuong.  Trong hang ngu linh bo tuc nay co nhieu can bo Viet Minh dau hang.  Chinh cac nguoi nay am tuong duong di nuoc buoc cua Viet Minh tai dia phuong nen nhieu can bo Viet Minh hay gia dinh cua ho hay nhung lien lac vien cua Viet Minh bi bat hay bi giet chet.  Mot cap chi huy Viet Minh trong quan Lai Thieu bi giet chet.  Dau bi chat va treo tai ga xe lua Phu Long gan hang nuoc da.  Ba vi dai uy chi huy luc luong bo tuc (Forces suppletives) o Lai Thieu, Bung va An Son deu duoc Bao Quoc Huan Chuong cua Phap (Legion d’honneur).  Thong Che Juin (tuong 07 sao) den tan Lai Thieu trao huan chuong cao qui nay truoc doi quan Phap gian chao truoc bot nha douane, tren vung dat sau nay la phong Thong Tin Lai Thieu.  Hai vi dai uy o Bung va An Son co Phap tich (naturalise) co le vi co trinh do van hoa va co dao Thien Chua. 

          Khong phai vi su hien huu cua luc luong bo tuc va cac can bo Viet Minh dau thu ma Viet Minh tai dia phuong hoan toan bi tieu diet.  Viet Minh lieng luu dan o Cho Cu truoc tiem Thien Duc sau nay lam cho 40 nguoi chet.  Mot thieu nien loi 15, 16 tuoi lieng luu dan o Cho Moi.  (Mot nguoi ban cua toi, D.V. N, bi mo mot con mat vi vu lieng luu dan nay).   Thieu nien nay bi bat va bi ban chet tai cho.  Xac cua anh ay nam ngoai cho 02, 03 ngay moi dem chon.  Thay ky Luong Van Thiet con duoc goi la ky Mun vi anh cua ong ay la Huyen, bi am sat bang luu dan ngay truoc them cua nha lang Tan Thoi.  Ong bi thuong nang nhung khong chet.  Hai nhan vien thu hoa chi bi am sat chet.  Do la ong Ho va ong Phu.  Ca hai deu co dao.  Mot nguoi bi am sat chet truoc truong Duc Anh, truong cua nguoi Hoa, cach bot Lai Thieu hon 100 m.  Mot nguoi bi am sat tren bo song Lai Thieu noi tiep giap hai xa Tan Thoi va Binh Nham tren duong ra lo heo.

          Nam 1951 Viet Minh co mot- che.  Chanh quyen quan Lai Thieu ra linh moi nha phai co mot thung cat de truoc nha phong khi bi phao kich co cat dap tat hoa hoan.  Cung co linh ban dem phai treo den dau truoc nha khong biet de lam gi?  Thieu tuong De la Tour chi huy quan vien chinh Phap o Nam Bo ra linh xay nhung thap gac cao de de quan sat trong pham vi 01 km.  Nhung tram kiem soat  tren nhung truc duong di ve thon que hoat dong tich cuc khi xet nhung ganh gao va thuc pham ve thon que nham lam cho Viet Minh roi vao canh thieu luong thuc.  Nan lut nam 1952 o Bien Hoa cang lam cho Viet Minh trong tinh Thu Bien khon don nhieu hon.  Du vay Phap khong du suc mo nhung cuoc hanh quan can quet Viet Minh tai dia phuong.  Moi viec chong do Viet Minh trong vung heo lanh giao khoan cho cac luc luong bo tuc va giao phai.  Cuoi nam 1951 Viet Minh tao bao xuat hien o ma hoi dong Thao tren duong ranh cua Tan Thoi va Binh Hoa.  Mot cuoc cham sung du doi dien ra giua Viet Minh va luc luong bo tuc.  Luc ay luc luong bo tuc o Lai Thieu co ba chiec xe tang cu.  Ba chiec xe tang nay duoc huy dong nhap tran.  Khong biet so Viet Minh tu thuong trong tran danh nay la bao nhieu.  Chi biet ben luc luong bo tuc co ach (adjudant)  Thanh bi trung dan va chet ngoai mat tran.

****

          Viec tai chiem thuoc dia cua Phap sau de nhi the chien rat nhieu khe.  Nuoc Phap cach xa thuoc dia 12,000 km.  Phap bi tan pha nang ne trong de nhi the chien.  Viet Minh khong co nhieu vo khi nhung phat dong cuoc chien tranh toan dien trong khi Phap chi chu trong den viec binh dinh lanh tho bang quan su tren mot dia ban rong 750,000 km2 (Viet, Mien, Lao).  Doi voi Viet Minh noi nao cung la moi truong chien dau.  Chien dau tren moi lanh vuc:  chanh tri, kinh te, quan su, van hoa, van nghe, nghe thuat, ton giao, bao chi, tai chanh, tam ly (thuyet phuc, cam do, hu doa, bao hanh)… va trong moi tinh huong cho khong don thuan tren lanh vuc quan su.  Nhung tram xe do la noi nhung ca si mu hat nhung bai ca cua Viet Minh nhu Bac Son, Chien Si Vo Danh, Tam Vu, An Phu Dong, Tieu Doan 307 v.v.  Nhung nguoi tu chanh tri mac ao mau xanh sau lung co chu PP (prisonier politique) la nhung nguoi co van hoa va biet am nhac.  Co lan truong tieu hoc Lai Thieu nho ho day ca va mua nhan ngay bai truong va to chuc le phat thuong nen phai co phan van nghe.  Khong biet ho day bai gi ma co cau: “Duoi anh sao vang ram ram doan quan ta tien toi!  Tien ta tien!…”   Anh Kachemir ca bai Hon Chien Si (1) bang mot giong ca dieu luyen va truyen cam nhu Hung Cuong voi Ong Lai Do trinh dien lan dau tien tai rap Viet Long tren duong Audouit vay.  Toi tam ghi mot cach so luoc nhung yeu to thanh bai cua hai phe giao chien qua lang kinh nho be con sot lai trong ky uc au thoi cua mot nhi dong thoi chinh chien ve y nghia cua cuoc chien tranh toan dien.

(1)  Duoi day la loi cua bai Hon Chien Si ma toi con nho mac du chi nghe mot lan duy nhat trong doi qua tieng hat cua anh Kachemir:

Hon chien si oi!  (ba lan)

Nghi ngut huong khoi tram bay theo gio

Hon thieng nuong gio, gio dua ve day.

Vi nghe loi nuoc non tham nho,

Nguoi anh hung song cho ngay mai.

Hien ngang cuong quyet dem khi hung ra tranh dau

Khong ngai mua gio mong sao cuu dong bao.

To bao mau hong, cho sac co them tuoi tham

Phat phoi tung gio mung nuoc non Viet Nam.

Hoi linh hon ai co linh thieng!

Day khoi tram va day tiec thuong

Va day ghi dau anh linh giong Hong Bang.

Hon chien si oi!  (ba lan)